Percepcja jest złożonym procesem poznawczym i pierwszym etapem przetwarzania informacji, który prowadzi do odbierania zjawisk lub procesów przez narządy zmysłów, np. ucho, oko, skórę. W chwili urodzenia każdy człowiek ma pewne genetyczne uwarunkowania percepcyjne, ale nie pozostają one takie same przez resztę jego życia. Będą się rozwijać i zmieniać w specyficzny sposób za sprawą nowych doświadczeń – wszystkich sytuacji życiowych wchodzących w skład procesów uczenia się.

Percepcja słuchowa jest jedną z podstawowych funkcji psychofizycznych człowieka. Na czym polega i w jaki sposób można usprawniać jej rozwój? Prezentujemy ćwiczenia usprawniające do wykonywania w przedszkolu pod kontrolą logopedy, pedagoga czy psychologa, jak również w domu z rodzicami.

Czym jest percepcja słuchowa?

Percepcja słuchowa to zdolność do odbierania, rejestrowania i identyfikowania bodźców dźwiękowych z otoczenia. Ich prawidłowe rozpoznawanie i różnicowanie przez dziecko jest podstawą słyszenia mowy, a zatem nabywania przez nie również mowy czynnej, a także umiejętności czytania, które wymaga dźwiękowego odtwarzania słów na podstawie widzianych liter, oraz pisania, gdzie usłyszane w wyrazie dźwięki wyznaczają kolejność ich zapisywania za pomocą liter. Prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu umożliwia rozwój percepcji bodźców akustycznych. Ucho ludzkie reaguje na częstotliwości w granicach od 16 Hz do 20 kHz, jednak dla rozumienia mowy najważniejszy jest zakres od 500 HZ do 4 kHz. Zmniejszenie słyszalności w zakresie określonych częstotliwości wysokich, średnich lub niskich) powoduje trudność w odbiorze dźwięków mowy, w których skład wchodzą te częstotliwości, np. jeśli maluch słabiej słyszy dźwięki powyżej 4 kHz, może mieć trudność z różnicowaniem głosek trzech szeregów: szumiącego, ciszącego i syczącego.

Działanie i rodzaje słuchu

Najpierw ucho zewnętrzne zbiera fale dźwiękowe i kieruje je w stronę bębenka, co wywołuje jego ruch – błona bębenkowa drga z częstotliwością dźwięku. Następnie wibracje przenoszone przez kosteczki słuchowe trafiają do ślimaka a drgania wywołane dźwiękiem wprawiają w ruch znajdujący się w nim płyn. Ruchy płynu powodują uginanie się rzęsek słuchowych, które tworzą sygnały nerwowe  przechwytywane  przez nerw słuchowy. Rzęski słuchowe na jednym z końców ślimaka odpowiadają za przekazywanie dźwięków o niskiej częstotliwości, a te z drugiej strony – za przekazywanie dźwięków o wysokiej częstotliwości. Nerw słuchowy przekazuje sygnały do mózgu, który interpretuje je jako dźwięk (słyszenie). Schemat odbioru różnorodnych dźwięków jest taki sam, ale mają one własną specyfikację. Ze względu na charakter bodźców akustycznych możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje słuchu:

• fizjologiczny, inaczej fizyczny – prawidłowo funkcjonujący pozwala określić, czy słyszymy dany dźwięk, czy też nie, umożliwia prawidłowy rozwój kolejnych rodzajów słuchu,
• muzyczny – charakterystyczny tylko dla ludzi, umożliwia różnicowanie dźwięków pod względem wysokości, barwy, czasu trwania,
• mowny – zawiązany z percepcją dźwięków mowy, prawidłowo funkcjonujący odpowiada za rozumienie i nabywanie mowy.

Funkcje i procesy percepcji słuchowej
 

1. Sama możliwość słyszenia (czyli sprawnie działający słuch fizyczny) nie gwarantuje, że dziecko będzie rozumiało dźwięki mowy, co jest niezbędne do jego normatywnego rozwoju werbalnego, poznawczego czy społecznego. Umiejętność rozumienia maluch nabywa, jeśli potrafi prawidłowo przetwarzać wrażenia słuchowe. W każdym procesie odbioru dźwięku można wyodrębnić następujące podstawowe funkcje słuchowe: recepcję dźwięku, rozróżnienie, wyodrębnienie, semantyzację, pamięć słuchową i kontrolę słuchową. Dotyczy to również percepcji słuchowej dźwięków mowy – w obszarze tym wyróżniamy:
2. recepcję dźwięków mowy, czyli słyszenie – to funkcja podstawowa, za którą odpowiedzialny jest analizator słuchowy obejmujący niższe piętra mózgu; efektem jej działania jest powstawanie wrażeń słuchowych i świadomość dźwięku – dzięki niej dziecko zauważa występowanie bodźca lub to, że działanie bodźca ustało,
3. rozróżnianie i wyodrębnianie dźwięków mowy, czyli zidentyfikowanie przez dziecko co najmniej dwóch wrażeń, odmiennych fonetycznie i fonologicznie, jako różnych; funkcję tę można określić jako słuch mowny, w skład którego wchodzą: 

• słuch fonemowy, inaczej fonematyczny – jest to zdolność różnicowania najmniejszych elementów mowy (fonemów), co oznacza, że dziecko może wyodrębnić z wypowiedzi drugiej osoby wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie; prawidłowo wykształcony umożliwia wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, np. domek– Tomek, 
• słuch fonetyczny – odróżnianie różnych cech głosek, czyli zauważanie różnicy między głoskami stanowiącymi tę samą klasę głosek (np. [r] realizowane przedniojęzykowo i [r] realizowanie uwularnie), dzięki czemu dziecko potrafi odróżnić poprawną i niepoprawną wymowę danej głoski,
• słuch prozodyczny – umiejętność różnicowania elementów prozodycznych wypowiedzi: akcentu, melodii, rytmu mowy, 
• analiza i synteza głoskowa i sylabowa – umiejętność świadomego wyodrębniania z wypowiedzi głosek i sylab z zachowaniem ich kolejności oraz scalanie głosek i sylab w całość brzmieniową; 

4. pamięć słuchową wypowiedzi, która pozwala na przywoływanie wyobrażeń dźwięków mowy, czyli wzorców słuchowych wyrazów, sylab i głosek, a także wzorców słuchowych struktur prozodycznych; odpowiada ona również za zrozumienie sensu całości wypowiedzi, ponieważ wymaga to zapamiętania kilku, a czasem kilkunastu wyrazów, 
5. semantyzację dźwięków mowy – umiejętność skojarzenia dźwięków z ich znaczeniem; łączenie wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami i przypisywanie znaczeń wypowiedziom wiąże się z powstawaniem odmiennych reakcji na bodźce słuchowe, 
6. kontrolę słuchową wypowiedzi – percepcję słuchową własnych wypowiedzi, która wymaga jednoczesnego zaangażowania struktur odpowiadających za percepcję słuchową, ale także kinezę i kinestezję.

Rozwój percepcji słuchowej do wieku przedszkolnego

Rozwój funkcji słuchowych jest warunkowany przez dojrzewanie narządu słuchu i odpowiednią stymulację dźwiękową. Umiejętności osiągane w ramach percepcji wzrokowej czy ruchowej również oddziałują na siebie. Za najbardziej podstawową uważa się percepcję dźwięków otoczenia, określaną mianem I układu sygnałowego (percepcja dźwięków mowy to II układ sygnałowy). Dziecko eksploruje świat dzięki jego wizualnym, dotykowym, ale i akustycznym cechom. Uczy się także wykorzystywać dźwięki do komunikacji z otoczeniem. Pierwotnie mają one charakter niejęzykowy (komunikacja przedjęzykowa), ale w wyniku nabywania kolejnych kompetencji maluch odkrywa językowy wymiar dźwięków. Interakcja dziecka z otoczeniem w oparciu o sygnały dźwiękowe pojawia się już w okresie prenatalnym. Noworodek umie zlokalizować źródło dźwięku i reaguje na dźwięki otoczenia, na głos najbliższych osób, zwłaszcza matki. W ciągu pierwszego roku życia dziecko uczy się kojarzenia dźwięku z określonym przedmiotem, manipulowania przedmiotami w celu uzyskania efektów dźwiękowych, słuchania własnych produkcji dźwiękowych, rozumienia poleceń słownych powiązanych z gestem i odczytywania stanów emocjonalnych na podstawie brzmienia głosu. Zaczyna już powtarzać sylaby i proste słowa. Działania malucha w drugim roku życia dostarczają nowych, znacznie zróżnicowanych doznań dźwiękowych. Coraz większe znaczenie mają te, które są wywoływane przez nie samo: okrzyki, pierwsze słowa, odgłos własnych kroków na schodach czy zabawa instrumentami muzycznymi. Dziecko zaczyna identyfikować i różnicować nowe wyrażenia dźwiękonaśladowcze, słowa i melodie. Trzylatek udoskonala identyfikowanie nowych słów, rozumienie wypowiedzi, tworzy własne konstrukcje językowe w oparciu o te, które usłyszał. Przedszkolak ma przed sobą nowe wyzwania, takie jak słuchanie i rozumienie poleceń skierowanych do grupy, słuchanie tekstów, uczenie się wierszy i piosenek. Obecność dystraktorów (płacz innych dzieci, szum, hałas itp.) i różnorodność doznań słuchowych sprawiają, że zadania te są trudniejsze. W tym okresie szczególnie istotny jest rozwój słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania dźwięków mowy.

Słuch fonemowy i jego zaburzenia

Rozwój słuchu fonemowego uzależniony jest od prawidłowego słuchu fizjologicznego, jednak w przeciwieństwie do niego słuch fonemowy nie jest cechą wrodzoną, lecz indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie i podlegającą wpływom środowiska. Dlatego tak istotna jest stymulacja funkcji słuchowych w tym zakresie, zwłaszcza w okresie przedszkolnym. Zdolność ta warunkuje pojawienie się prawidłowej mowy i przebiega w kilku etapach, które według R.J. Lewina są zarówno etapami rozwoju słuchu fonemowego, jak i etapami rozwoju mowy dziecka: 

• etap I – przedfonetyczne stadium rozwoju mowy; dziecko w ogóle nie różnicuje dźwięków mowy, a my nie rozumiemy mowy czynnej samego dziecka,
• etap II – zaczynają występować początki różnicowania fonemów najmniej podobnych; wymowa dziecka jest jeszcze niepoprawna i zniekształcona, ale może stawać się zrozumiała dla najbliższych; dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej,
• etap III – słuch fonemowy dalej się rozwija; dziecko zaczyna różnicować niemal wszystkie głoski, potrafi też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej, choć samo nie umie jeszcze wypowiadać trudniejszych głosek, 
• etap IV – w wieku przedszkolnym dzieci z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski; wymowa jest już dość prawidłowa i powinna być zrozumiała dla obcych osób; rozwój słuchu fonemowego zbliża się ku końcowi,
• etap V – w młodszym wieku szkolnym słuch fonemowy jest całkowicie ukształtowany; dziecko różnicuje i wymawia poprawnie wszystkie głoski. 

Zaburzenia w rozwoju percepcji słuchowej

Prawidłowy rozwój percepcji słuchowej jest elementem normatywnego rozwoju psychofizycznego dziecka. Zaburzenie tego procesu ma wpływ nie tylko na kształtowanie się mowy, ale na postrzeganie przez dziecko całego świata. Dlatego bardzo ważne jest jak najszybsze zdiagnozowanie ewentualnych nieprawidłowości w tej sferze. Badania podają, że zdolność mózgu do nauczenia się przetwarzania dźwięków i rozwoju mowy werbalnej po osiągnięciu drugiego roku życia zmniejsza się sukcesywnie do siódmego roku życia, a od tego momentu nauka mowy jest znacznie trudniejsza. Niedosłuch, czyli nieprawidłowe przewodzenie lub odbiór dźwięku, może być wrodzony lub nabyty. Niedosłuch wrodzony bywa efektem wady genetycznej lub może być spowodowany takimi czynnikami jak infekcje wirusowe i bakteryjne, które działają na dziecko w okresie prenatalnym. Niedosłuch nabyty pojawia się w późniejszym etapie rozwoju i bywa skutkiem uszkodzeń mechanicznych, przyjmowania leków, stanów zapalnych ucha czy procesów nowotworowych. Różnorodne mogą być też stopnie ubytku słuchu, od lekkiego po głęboki. Często stopień ubytku związany jest z rodzajem niedosłuchu. Wyróżniamy:

• Niedosłuch przewodzeniowy, gdy w uchu zewnętrznym lub środkowym występuje jakikolwiek stan, który uniemożliwia prawidłowe przekazywanie dźwięków. U dzieci jego częstą przyczyną może być nagromadzenie woskowiny lub infekcje ucha środkowego. Należy wtedy udać się do laryngologa, który zaleci odpowiednie leczenie.
• Niedosłuch typu zmysłowo-nerwowego (odbiorczy), będący wynikiem braku lub uszkodzenia komórek słuchowych w ślimaku i najczęściej mający charakter stały. W tym przypadku stosuje się aparaty słuchowe, implanty ucha środkowego lub implanty ślimakowe. Dziecko z protezą słuchu w grupie przedszkolnej najczęściej wymaga odpowiedniego podejścia, np. podczas siedzenia w kręgu powinno zająć miejsce na wprost nauczyciela, aby mogło również widzieć jego twarz, czasem potrzebuje bezpośredniego zwrócenia się do niego, jeśli nie zrozumiało lub nie usłyszało komunikatu skierowanego do całej grupy. 
• Niedosłuch nerwowy, którego powodem jest brak lub uszkodzenie nerwu słuchowego, w związku z czym dziecko nie może być wyposażone ani w aparat, ani w implant ślimakowy, ponieważ nerw słuchowy nie może przekazać impulsu do mózgu. W niektórych przypadkach jednak sprawdzi się implant pniowy.

Poważniejsze wady słuchu można zaobserwować już w wieku niemowlęcym, lżejsze mogą pozostać niewykryte do momentu, gdy maluch rozpocznie naukę mówienia. Jednocześnie w okresie przedszkolnym dzieci, u których odporność organizmu jest jeszcze niewystarczająca, w kontakcie z rówieśnikami często nabywają infekcje. Nauczyciel powinien być czujny i obserwować, czy po przebytej infekcji dziecko nie przejawia trudności w zakresie percepcji słuchowej, czy odpowiednio (tak jak przed chorobą) reaguje na polecenia. Zdarza się, że u przedszkolaków, które często chorują, gromadzi się w uszach płyn utrudniający percepcję dźwięków – czasem ubytek słuchu w tym okresie może być nawet na poziomie umiarkowanym. Jeśli nauczyciel zauważy, że dziecko gorzej słyszy, powinien poprosić rodzica o udanie się z dzieckiem do laryngologa.

Ćwiczenia wspierające rozwój percepcji słuchowej

Zaburzenia rozwoju percepcji słuchowej nie zawsze mają charakter dysfunkcji wymagającej interwencji lekarskiej. Czasem wystarczą systematyczne ćwiczenia usprawniające jej działanie. Mogą być one wykonywane w przedszkolu pod kontrolą logopedy, pedagoga czy psychologa, ale również w domu razem z rodzicami. Poniżej prezentujemy przykłady takich ćwiczeń: 

• Słuchanie dźwięków z otoczenia – dziecko zamyka oczy i stara się usłyszeć przez chwilę jak najwięcej dźwięków z najbliższego otoczenia, a następnie je wymienia. 
• Określanie kierunku źródła dźwięku – dziecko zamyka oczy, nauczyciel chowa w pomieszczeniu np. minutnik, który zadzwoni za chwilę. Maluch ma za zadanie określić, skąd dochodzi dźwięk.
• Reagowanie na umówiony sygnał dźwiękowy – na początku sygnałów powinno być niewiele i powinny one znacznie różnić się od siebie dźwiękowo (np. dzwonek, grzechotka). Na umówiony sygnał dziecko może np. wykonać przysiad, usiąść na podłodze, pomachać, z czasem można stopniowo zwiększać liczbę sygnałów.

• Naśladowanie dźwięków wydawanych przez przedmioty, zwierzęta – dziecko odgaduje, co słyszy.
• „Zgadnij, co wydało dźwięk?” – nauczyciel uderza pałeczką w szkło, metal, drewno itp. – najpierw prezentuje dziecku wszystkie dźwięki, potem prosi, by maluch zamknął oczy, i prezentuje dźwięk, prosząc o odgadnięcie.
• „Co jest w środku?” – rozpoznawanie po wydawanym odgłosie przedmiotów w zamkniętym pudełku (np. groch, kamyki, cukier). Nauczyciel najpierw prezentuje poszczególne dźwięki.
• Rozpoznawanie wysokości dźwięku, np. zabawa w samoloty – gdy przedszkolak słyszy dźwięk niski, samolot leci nisko, gdy słyszy dźwięk wysoki, samolot wzbija się w niebo.
• Rozpoznawanie tempa muzyki – jeśli dziecko słyszy szybką muzykę, biegnie, jeśli słyszy wolny utwór – spaceruje. 
• Ćwiczenie uwagi słuchowej i pamięci słuchowo-słownej – nauczyciel prosi, aby dziecko włożyło do woreczka czy miseczki przedmioty (figurki zwierząt, pojazdy, misie itp.) w odpowiedniej kolejności („Najpierw do woreczka wchodzi krowa, potem pies, a na końcu kot”). Dziecko musi zapamiętać ciąg trzech elementów (sukcesywnie zwiększamy ich liczbę), a następnie go odtworzyć. Należy zwrócić uwagę, by podczas wymieniania po kolei przedmiotów, które dziecko ma włożyć, nie patrzyło ono na nie, w przeciwnym razie zapamięta wzrokowo kolejność ich wrzucania, zamiast skupić się na słuchowym zapamiętaniu komunikatu. 
• Wspólna nauka piosenek, wierszyków, tekstów do przedstawienia.
• Wystukiwanie lub wyklaskiwanie rytmu zaprezentowanego wcześniej przez nauczyciela, np. dwa uderzenia o kolana, jedno klaśnięcie, dwa tupnięcia. Prezentowany rytm powinien być dostosowany do możliwości dziecka – należy zacząć od prostych, stopniowo zwiększając stopień trudności.
• Różnicowanie wyrazów podobnie brzmiących – nauczyciel pokazuje dziecku ilustracje paczki, taczki i kaczki i prosi o wskazanie na ilustracji wypowiedzianego przez niego słowa. Ćwiczenie należy powtórzyć kilka razy z tym samym wyrazem, w różnych konfiguracjach.
• Wyróżnianie głoski w nagłosie, a potem w wygłosie i śródgłosie – najpierw dziecko powinno opanować wyróżnianie samogłosek, a potem spółgłosek na początku wyrazu.
• Wymyślanie wyrazów na określoną głoskę lub sylabę.
• Podział wyrazów na sylaby połączony z wyklaskiwaniem, uderzaniem w bębenek.
• Szukanie ukrytych wyrazów w innych wyrazach np. ser-ce, gra-bie – nauczyciel wypowiada cały wyraz, a dziecko ma za zadanie odnaleźć wyraz, który się w nim ukrył. 

Bibliografia: M. Klimkowski, O mechanizmach słuchu fonematycznego i problemie analizy i syntezy słuchowej, Lublin 1976. Z. Kurkowski, Audiogenne uwarunkowania zaburzeń mowy [w:] Audiofonologia, t. X, Lublin 1997. Hearing Implants for Children. A Guide for Parents, Med-el, http://s3.medel.com/pdf/21567E_r60_ParentsGuide_web.pdf (dostęp 6.09.2017). B. Rocławski, Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk 1995. I. Styczek, Badania i kształcenie słuchu fonetycznego, Warszawa 1982.   Źródło: K. Olszewska, Percepcja słuchowa u przedszkolaków – rozwój i zaburzenia, „Przedszkole. Miesięcznik dyrektora”, nr 10/2017, s. 26-30.  

• Percepcja słuchowa i jej zaburzenia w zespole Aspergera / ASD
• Ćwiczenia pamięci słuchowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej dla dzieci ze spektrum autyzmu
• Ćwiczenia percepcji słuchowej – pomysły na zajęcia rewalidacyjne dla dzieci ze spektrum autyzmu
• Sensoryczna symfonia (zmysł słuchu i wzroku) – zabawy SI, autyzm
• Ptaki z wiejskiej zagrody – scenariusz zajęć rewalidacyjnych dla dziecka z autyzmem
• Problemy ze słuchem i językiem a integracja sensoryczna
• Ćwiczenia usprawniające wrażliwość słuchową
• Zakres ćwiczeń usprawniających percepcję słuchową
• Przetwarzanie słuchowe – zaburzenia
• Słuchanie a słuch w ASD
• Świąteczne rymy – zabawa językowa
• Strategie czytania
• Autyzm artykulacja trudności ćwiczenia
• Zakres ćwiczeń terapeutycznych usprawniających rozwój percepcji słuchowej
• Muzyczne poduszki – zabawa grupowa SI
• Konieczność kategoryzowania problemów z zachowaniem
• Mózgi autystyczne – w jaki sposób się uczymy
• Zakres ćwiczeń terapeutycznych usprawniających czytanie – do IPET- u
• Nieprecyzyjne polecenia w szkole – utrudnienie dla dzieci z autyzmem/ZA/ASD – rewalidacja
• Czytanie ze zrozumieniem – rewalidacja
• Praca z upośledzeniem słuchu w ASD –  rewalidacja
• Problemy z czytaniem – lista wskazówek – rewalidacja
• Wrażliwość na bodźce słuchowe

#arkusz #ASD #Asperger #AspieZaklinaczka #autyzm #dostosowanie #edukacja #emocje #grupa #IPET #komunikacja #lekcja #logopedia #metody #MikiLittleAspie #motoryka #mowa #pedagog #percepcja #premium #program #przedszkolak #przedszkole #psycholog #rewalidacja #scenariusz #scenariusze #sensoryka #SI #sposoby #społeczne #SylwiaBagińska #szkoła #terapia #uczeń #umiejętnościspołeczne #uwaga #uważność #zabawa #zaburzenia #zajęcia #ZespółAspergera #zmysły #ćwiczenia Autyzm

Bez kategorii

Wyobraźnia Dziecka z Autyzmem

29 Maj 2023

Wczesne wspomaganie rozwoju

Interaktywny okres skupionej uwagi – kontakt wzrokowy

29 Maj 2023

Sylwia N. Bagińska

Kiedy się urodził wiedziałam, że ma w sobie całą mądrość świata, uczciwość, dobroć

26 Maj 2023