Rozwój dziecięcej teorii umysłu

Reklamy

Właściwe rozumienie zachowania innych osób jest rezultatem długiego skomplikowanego procesu rozwoju. Aby mogło zaistnieć, dziecko musi się nauczyć, że każdy człowiek stanowi odrębny byt mający własne pragnienia, przekonania, które w istotny sposób mogą wyjaśniać jego zachowanie

„Teoria umysłu stanowi umiejętność odczytywania intencji ludzkich na podstawie aktów zachowania lub wypowiedzi. Jest podstawą komunikacji, ponieważ pozwala na komunikację na temat stanów mentalnych (Kurcz, 2005). Możemy zatem wyrazić skomplikowaną zależność: „już wiem, , że ty wiesz, że ja wiem”.

Wiedza dziecka o funkcjonowaniu umysłu powstaje stopniowo, a proces ten ma raczej ciągły niż skokowy charakter. Rozwój reprezentacji stanów umysłowych nie jest jednak zależny od wieku bezpośrednio, lecz pośrednio – przez sprawność komunikacyjną, która przesądza o rozumieniu stanów umysłowych (Białecka-Pikul, 2002).

U prawidłowo rozwijającego się dziecka tworzenie się teorii umysłu zaczyna się bardzo wcześnie. Począwszy od 2. roku życia dzieci zaczynają się dzielić z innymi ludźmi spostrzeżeniami, doznaniami i przeżyciami. Dziecko pokazuje coś tylko po to, aby podzielić się z osobami znaczącymi odkryciem, którego właśnie dokonało. Teoria umysłu przejawia się wówczas w zabawie symbolicznej, w której dzieci odgrywają role i angażują się w wyobrażone sytuacje. Dziecko staje się zdolne o myśleniach o rzeczach nieobecnych (poszukuje ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach. J. Astington (1993) twierdzi, że dziecko wtedy nie tylko rozpoznaje różnice między ludźmi a przedmiotami, lecz także rozumie, czym różnią się te ostatnie od myśli. Według Astington dziecko w tym okresie musi dokonać dwóch istotnych spostrzeżeń: po pierwsze musi odkryć, że umysł jest sumą stanów psychicznych, reprezentacji świata, zbiorem myśli i pragnień; a po drugie, że umysł reprezentuje świat , czyli aktywnie produkuje owe stany mentalne.

Dzieci w wieku 2-3 lat rozumieją, że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne – myśli.

Trzylatki są przekonane, że rzeczy i zdarzenia są bezpośrednio odzwierciedlane przez umysł, ponieważ dysponują „kopiującą teorią reprezentacji” (Wellman, 1990). Na tym etapie rozwoju dziecko potrafi przewidywać zachowania osób dorosłych w odpowiedzi na jego płacz, uśmiech czy negatywne zachowanie. Natomiast nie rozumie jeszcze różnic między światem umysłowym a realnością, między prawdziwą naturą przedmiotów a ich sytuacyjnym wglądem. Dzieci w wieku 3 lat mają jeszcze trudności z różnicowaniem fałszywych przekonań, dobrze natomiast radzą sobie z uświadamianiem własnych wcześniejszych pragnień, wyobrażeń i spostrzeżeń. Ponadto nie rozróżniają stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy, odróżniają jedynie dwa skrajne stany – posiadanie wiedzy na dany temat lub jej brak (Gopnik, Wellman, 1994).

Okres średniego dzieciństwa to czas intensywnego rozwoju tzw. dziecięcych teorii umysłu, tj. spójnych koncepcji czy teorii przyczynowo-wyjaśniających, które pozwalają dzieciom w wieku przedszkolnym przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów umysłu, takich jak: pragnienia, emocje, spostrzeżenia czy przekonania.

Reklamy

Czas przełomu przypada na 4 rok życia, kiedy dziecko odróżnia już przekonanie na temat rzeczywistości od niej samej. Od tej pory zaczyna ujmować pragnienia i wiedzę nie jako rzecz samą w sobie, ale jako reprezentację tej rzeczy w umyśle, czyli rozwija reprezentacyjny model umysłu. Między 4. a 5. rokiem życia potrafi odróżniać realne zdarzenia od przekonań własnych (lub innych osób) na temat tych zdarzeń. Poznaje, że poszczególne osoby mogą mieć odmienne zdania na ten sam temat. Dostrzega, że przekonania na jakiś temat mogą być prawdziwe lub fałszywe. Dowodem tych przemian w zakresie poglądów dziecka na funkcjonowanie umysłu jest rozumienie przez nie kłamstw, żartów i metafor, a także rozumienie i opisywanie świata wewnętrznego bohaterów literackich.

Czterolatki tylko częściowo dostrzegają i rozumieją metaforę, natomiast sześciolatki ujawniają już znaczną biegłość w tym zakresie.

Zainteresowanie rozwojem teorii umysłu i jego uwarunkowaniami oraz mechanizmami neurologicznymi leżącymi u jego podłoża skłoniło licznych badaczy teorii umysłu do podjęcia badań nad swoistością i specyfiką przebiegu rozwoju teorii umysłu w różnych grupach klinicznych. Poszukiwanie biologicznego podłoża skłania do eksploracji problemu w grupach pacjentów doświadczających zaburzeń neurologicznych, a współczesne techniki obrazowania pracy mózgu pozwalają na śledzenie przebiegu aktywności struktur nerwowych biorących udział w złożonym procesie odczytywania stanu umysłu innej osoby.

Zainteresowania badaczy zmierzają także do wyjaśnienia specyfiki w obserwowanej w funkcjonowaniu osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju lub uszkodzeniami sensorycznymi, np. słuchu. Dzieci autyzmem przejawiają deficyty w zakresie rozwoju teorii umysłu, lecz interesujące jest to, że ich problemy nie wynikają z trudności z rozumowaniem w ogóle, lecz wydają się dotyczyć konkretnie rozumienia stanów umysłowych”(Kossewska, 2008).

źródło: J. Kossewska: „Trening w zakresie teorii umysłu” – „Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi”, Impuls, Kraków 2009