Powtarzalne czynności to jedno z głównych kryteriów diagnostycznych autyzmu. Nie są one jednak związane wyłącznie z autyzmem. Od dawna uznaje się je za wspólny element różnych zaburzeń umysłowych…

Stereotypie

Chodzenie tam i z powrotem, stukanie, nucenie, huśtanie się, kołysanie, drapanie, obgryzanie paznokci i uporczywe powracanie do dręczących myśli to bezużyteczne zachowania stereotypowe, którym daleko do patologii i które zdarzają się wszystkim ludziom, ale…

„W 1899 roku Emil Kraepelin wymienił stereotypie jako jeden z charakterystycznych objawów dementia praceox, choroby nazywanej później schizofrenią. Stereotypie ruchowe są powszechne u pacjentów z poważnymi zaburzeniami mózgu, zwłaszcza tymi, które obejmują układ łączący płaty czołowe ze strukturami podkorowymi i ze względu na swój wygląd zwany prążkowiem (striatum).

Stereotypie są obecne nie tylko w ruchach, ale także w myśleniu, mogą więc być niewidoczne. Definicja i klasyfikacja zjawisk repetytywnych nadal są niezadowalające, a takich terminów jak, „stereotypie”, „manieryzmy”, „perseweracje”, „obsesje” i „kompulsje” często używa się zamiennie. Niewykluczone, że dobrych podstaw teoretycznych dla takich rozróżnień po prostu brak. To, czy określona czynność repetytywna jest kompulsją i czy dana osoba próbuje się jej oprzeć, wiadomo wyłącznie z introspekcji.

Ruchy oraz myśli o charakterze repetytywnym zdarzają się także wielu zwykłym ludziom. W pewnym badaniu wykazano jednak, że sama obecność innych osób znacząco obniża liczbę powtarzanych ruchów u studentów nerwowo czekających na egzamin (Asendorpf, 1980). U osób funkcjonujących normalnie zachowania stereotypowe są niepożądane w sytuacjach społecznych zapewne dlatego, że sygnalizują znudzenie i brak zaangażowania. U osób z autyzmem obecność innych ludzi raczej nie hamuje stereotypii.

Dlaczego czynności repetytywne w ogóle istnieją?

Żyjąca maszyna jaką jest ludzki mózg, nigdy nie pozostaje bezczynna. Nieustannie reaguje na bodźce. A nawet wtedy, gdy nie reaguje, nadal funkcjonuje, tak jak silnik nie przestaje działać na jałowym biegu. Zaburzenie czynności mózgu oznacza często, że organizm nie może reagować elastycznie i szybko. A jednak maszyneria umysłu nadal działa. Jej działanie często jest ukierunkowane w jedną stronę i ujawnia się w postaci powtarzalnych bez końca pętli zachowań. Pętle tego typu występują też u osób całkowicie zdrowych. Chodzenie tam i z powrotem, stukanie, nucenie, huśtanie się, kołysanie, drapanie, obgryzanie paznokci i uporczywe powracanie do dręczących myśli to bezużyteczne zachowania stereotypowe, którym daleko do patologii i które zdarzają się wszystkim ludziom. Lista tego typu zachowań jest długa i obejmuje wszelkie składniki działań, o jakich tylko można pomyśleć, w tym także myśli. Fakt występowania stereotypii w sytuacjach stresowych doprowadził do sformułowania hipotezy, że powtarzanie ruchów i myśli to część jakiegoś mechanizmu homeostatycznego, który reguluje poziom pobudzenia. Jednak stereotypie wcale nie muszą obniżać poziomu pobudzenia (Frith, Done, 1990) – przeciwnie, często go podwyższają. Zachowania repetytywne są wyjątkowo nieefektywnymi regulatorami stanów wewnętrznych. Wydaje się, że ich występowanie jest konsekwencją ogólnej gotowości do natychmiastowego podejmowania działań.

Zachowania te obserwuje się też u pacjentów z problemami neurologicznymi oraz u zwierząt w eksperymentach laboratoryjnych, można więc wiązać je z mechanizmami mózgowymi. Dlatego właśnie badania w tym obszarze znacząco przyczyniły się do określenia związków między symptomami autyzmu a anatomii mózgu (Turner, 1999).

Ros Ridley, neurolog pracująca w Cambridge łączy zachowania stereotypowe z perseweracjami, ponieważ w obu przypadkach zachowanie jest zdominowane przez określony bodziec, a zestaw wybieranych czynności jest ograniczony (Ridley, 1994). Ridley doszła do wniosku, że przyczyną zachowań stereotypowych może być nadmiar dopaminy w jądrach podstawy, a perseweracje mogą wynikać z nieodpowiedniego poziomu dopaminy, spowodowanego np. urazami płatów czołowych. Wnioski takie doskonale pasują do teorii dysfunkcji dopaminowej – pierwszej neurologicznej teorii autyzmu sformułowanej przez Antonio Damasio i Ralpha Maurera (1978). Warto zauważyć, że w ten sam sposób z układem dopaminowym wiąże się kilka innych zaburzeń: zespół zaburzeń uwagi, zespół Tourette’a czy schizofrenia (Bardshaw, Sheppart, 2000). Niedobór dopaminy może też być przyczyną trudności z inicjowaniem działań oraz zastygania w trakcie działania – reakcji często obserwowanych także u pacjentów z chorobą Parkinsona (Wing, Shah, 2000).

U osób z uszkodzeniami płatów czołowych stwierdza się perseweracje podobne do tych, które zaobserwowano u osób z autyzmem. Pacjenci z obu grup wykazują także inne wspólne zaburzenia dotyczące wyższego poziomu mechanizmów kontroli uwagi, np. niezdolność do wykonywania złożonych działań bez podpowiedzi. O pacjentach z uszkodzeniami płatów czołowych krążą anegdoty podobne do tych, jakie słyszy się na temat osób z autyzmem. Na przykład pewna pacjentka nie potrafiła sama o siebie zadbać, choć w testach inteligencji osiągała bardzo wysokie wyniki. Kiedy robiła zakupy, za każdym razem wkładała do koszyka te same ulubione produkty, choć w domu miała już ich pełne szafki. Kiedy gotowała, nie potrafiła robić dwóch rzeczy naraz, np. nie była w stanie gotować wody i obierać ziemniaków jednocześnie. Radziła sobie natomiast bardzo dobrze, jeśli po sprawunki szła z listą w dłoni, a podczas gotowania postępowała ściśle według przepisu z książki kucharskiej” (Frith, 2015).

źródło: Uta Frith: „AUTYZM WYJAŚNIENIE TAJEMNICY”, GWP, Gdańsk 2015