Jaki bodziec przyciągnie uwagę osoby, która nie wie, czym warto się zainteresować? Co jest przedmiotem uwagi umysłu, który ma problemy z kontrolą uwagi z wyższego poziomu?
Jane Weeks i Peter Hobson (1987) przeprowadzili eksperyment, w którym wykazali, że te same bodźce mogą mieć różne znaczenie dla autystycznych dzieci i dzieci typowych. Kilkakrotnie prosili dzieci o posegregowanie tego samego zestawu fotografii przedstawiających ludzi. Zdjęcia można było pogrupować zarówno pod względem smutnego bądź radosnego wyrazu twarzy, jak też pod względem posiadania bądź nieposiadania nakrycia głowy przez osobę z fotografii. W pierwszej próbie dzieci z autyzmem segregowały obrazki raczej ze względu na nakrycie głowy, a dzieci typowe – raczej ze względu na wyraz twarzy. Kolejne próby dowiodły jednak, że obie grupy potrafiły sortować obrazki także na podstawie innej cechy niż w pierwszej próbie. Wyraźnie widać, że wszystkie dzieci, które uczestniczyły w badaniu, potrafiły odróżniać i kategoryzować obrazki, biorąc pod uwagę obecność nakrycia głowy, a także wyraz twarzy, jednak względna waga tych dwóch cech w każdej z obu grup była inna.
Dlaczego dzieci z dwóch badanych grup zwracały uwagę na inne cechy?
Być może normalnie funkcjonujące umysły mają skłonność – wynikającą z ich zainteresowań i doświadczeń – do tego, by dawać pierwszeństwo bodźcom o charakterze społecznym, na przykład twarzom. Do nakryć głowy przykłada się mniejszą wagę, ponieważ mają one jedynie tymczasowy charakter. Jednak, wtedy, gdy należało po prostu dokonać kategoryzacji niewielkiego zestawu zdjęć, dla dzieci autystycznych obecność nakrycia głowy mogła okazać się wyrazistą cechą, na której łatwo się oprzeć. Wydaje się, że ludzkie twarze same z siebie nie przyciągają uwagi dziecka z autyzmem. Dane zebrane przez Geraldine Dawson wraz ze współpracownikami (Dawson i in., 1998) przemawiają za tym, że małe dzieci z autyzmem w szczególny sposób ignorują bodźce o charakterze społecznym, np. ludzi, ale nie ignorują przedmiotów o charakterze społecznym.
W biograficznych odniesieniach o osobach z autyzmem często powraca temat ich niezrozumiałej fascynacji określonymi bodźcami, które w opinii większości ludzi niczym się nie wyróżniają, i towarzyszącej jej obojętności na inne bodźce, które dla większości ludzi są wyraziste i interesujące. Na przykład dwunastoletnia Elly obsesyjnie interesowała się kolorami, światłem i liczbami.
Nakrywając wieczorem stół do kolacji, Elly stawia obok swojego talerza wysoką szklankę. Szklanka jest zielona – to ulubiony kolor Elly – a dekoracyjne prążki dzielą ją na 8 równych poziomów. Nalewa do niej sok. Sok również jest zielony. Zazwyczaj napełnia szklankę równiutko do szóstego lub siódmego poziomu, […] o poziomie decyduje pogoda danego dnia oraz faza Księżyca (Park, Youderian, 1974, s. 316).
W autobiografii poświęconej swemu autystycznemu dzieciństwu Temple Grandin (1984) wspomina, jak zajmowały ją rzeczy, na które inni ludzie w ogóle nie zwracali uwagi:
Lubiłam tez siedzieć sobie godzinami, nucić coś sobie i kręcić przedmiotami albo na plaży przepisywać piasek przez dłonie. Pamiętam, że przyglądałam się bacznie ziarenkom, jak naukowiec, który ogląda próbkę pod mikroskopem. Pamiętam szczegółowe obserwacje dotyczące przesypującego się piasku i tego, jak długo będzie wirowała pokrywka od słoika, jeśli wprawi się ją w ruch z różną prędkością. Mój umysł był aktywnie zaangażowany w te czynności. Skupiłam się na nich i ignorowałam całą resztę (Gardin, 1984, s. 156).
Relacje z życia różnych osób z autyzmem potwierdzają to, że głównym przedmiotem ich uwagi mogą być całkowicie przygodne cechy środowiska. Pokazują też, że istnieje związek między doznaniami autystycznych osób, ich wąskimi zainteresowaniami oraz przetwarzaniem zachowań (Frith, 2015).
U. Frith: „Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy”, GWP, Sopot 2015
