Dlaczego świadomość ciała i emocji jest tak ważna w pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu?
Dzieci i młodzież z autyzmem często mają trudności z rozpoznawaniem, nazywaniem i regulacją własnych emocji. Problemy te bywają powiązane również z ograniczoną świadomością sygnałów płynących z ciała – takich jak napięcie mięśni, przyspieszone bicie serca czy zmiany oddechu. Coraz więcej badań wskazuje, że praca nad uważnością ciała (body awareness) oraz umiejętnością rozpoznawania emocji może znacząco wspierać rozwój samoregulacji, kompetencji społecznych oraz obniżenie poziomu stresu.
W ostatnich latach także psychologia transpersonalna – nurt koncentrujący się na pełnym rozwoju człowieka, jego wewnętrznych zasobach, duchowości i poczuciu sensu – wnosi do terapii nową perspektywę. Jak wykorzystać elementy tego podejścia w rewalidacji i Treningu Umiejętności Społecznych (TUS)? O tym w poniższym artykule.
Psychologia transpersonalna – czym jest i co wnosi do terapii dzieci i młodzieży?
Psychologia transpersonalna to kierunek, który powstał na styku psychologii humanistycznej, filozofii Wschodu, terapii gestalt oraz najnowszych badań nad świadomością. Jej twórcy – m.in. Abraham Maslow, Stanislav Grof, Ken Wilber – podkreślają, że zdrowie psychiczne to nie tylko brak objawów, ale także możliwość doświadczania głębokiego kontaktu ze sobą, swoimi emocjami, ciałem i otaczającym światem.
W pracy z dziećmi i młodzieżą z ASD (Autism Spectrum Disorder) podejście transpersonalne oferuje narzędzia, które pomagają:
- rozwijać samoświadomość emocjonalną i cielesną,
- budować poczucie bezpieczeństwa wewnętrznego,
- ćwiczyć techniki samoregulacji i wyciszania układu nerwowego,
- rozwijać empatię i uważność na siebie i innych.
Świadomość ciała – pierwszy krok do rozumienia siebie
Często dzieci ze spektrum autyzmu nie potrafią powiedzieć: „jestem zdenerwowany” albo „czuję napięcie w brzuchu”. Dlatego włączanie ćwiczeń rozwijających świadomość ciała w rewalidacji oraz TUS jest kluczowe.
Przykłady ćwiczeń:
- „Skanowanie ciała” – uważne sprawdzanie, jak czują się poszczególne części ciała (czy są spięte, czy rozluźnione).
- Zabawy z oddechem: dmuchanie piórek, „balonik” (nabieranie powietrza i powolne wypuszczanie).
- „Jak bije moje serce?” – mierzenie tętna po aktywności i podczas odpoczynku, nazywanie, co się dzieje w ciele.
Rozpoznawanie emocji poprzez ciało i ruch
Podejście transpersonalne łączy świadomość ciała z uważnością emocjonalną. W TUS można wykorzystywać:
- ruchowe ekspresje emocji: „Jak wygląda radość?”, „Jak wygląda złość?”, z wykorzystaniem gestów i postawy ciała,
- odgrywanie scenek: „Co czuje bohater?”, „Jak możemy to rozpoznać po zachowaniu, głosie, twarzy?”,
- karty emocji z pytaniami: „Gdzie w ciele czujesz tę emocję?”, „Jak możesz się zaopiekować sobą, gdy to czujesz?”.
Techniki uważności (mindfulness) w duchu podejścia transpersonalnego
Mindfulness, choć obecnie powszechnie stosowane, ma swoje korzenie w praktykach kontemplacyjnych i duchowych. W ujęciu transpersonalnym uważność nie służy tylko wyciszeniu, ale także głębszemu poznaniu siebie i akceptacji tego, co przeżywamy.
Propozycje ćwiczeń uważności w rewalidacji i TUS:
- „Chwila ciszy” – skupienie się na dźwiękach wokół, oddechu, zapachach,
- „Kolorowy oddech” – wyobrażanie sobie kolorów wdychanego i wydychanego powietrza (np. „Wdycham spokój zieleń, wydycham napięcie czerwony”),
- „Spacer uważności” – wolne chodzenie, obserwowanie kroków, dotykanie różnych faktur (np. drewno, kamień, trawa).
Elementy wizualizacji i afirmacji wspierające rozwój emocjonalny
W transpersonalnym podejściu ważną rolę odgrywają również techniki wyobrażeniowe. Mogą być one użyteczne w pracy z dziećmi z ASD jako wsparcie poczucia bezpieczeństwa i budowania pozytywnego obrazu siebie.
Przykłady:
- „Bezpieczne miejsce” – prowadzenie dziecka przez wizualizację miejsca, gdzie czuje się spokojne i bezpieczne,
- afirmacje dostosowane do poziomu rozumienia dziecka, np.: „Jestem ważny”, „Mogę powiedzieć, co czuję”, „Mam prawo do odpoczynku”.
Jak integrować elementy podejścia transpersonalnego w codziennych zajęciach rewalidacyjnych i TUS?
- Wybieraj krótkie ćwiczenia, które możesz wpleść w każdą sesję (np. na początku jako „rozgrzewkę” lub na zakończenie jako „uspokojenie”).
- Stosuj język zrozumiały dla dzieci: zamiast „medytacja” – „chwila ciszy”, zamiast „afirmacja” – „dobre słowa dla siebie”.
- Bądź elastyczny – nie każde dziecko od razu polubi zamknięte oczy czy wizualizacje. Proponuj, ale nie zmuszaj.
- Zapraszaj dzieci do refleksji: „Co zauważyłeś w swoim ciele?”, „Jak się teraz czujesz?”.
Podsumowanie: Ciało, emocje, uważność – droga do lepszego poznania siebie
Wprowadzanie elementów psychologii transpersonalnej do rewalidacji i TUS może być cennym uzupełnieniem tradycyjnych metod pracy z dziećmi i młodzieżą z autyzmem. Świadomość ciała, kontakt z emocjami, uważność i wyobraźnia pomagają dzieciom lepiej rozumieć siebie, budować poczucie bezpieczeństwa oraz rozwijać umiejętności społeczne.
Nie chodzi tu o „terapię duchową”, ale o holistyczne podejście do człowieka – z szacunkiem dla jego ciała, emocji, myśli i wyobraźni.
Poniżej znajdziesz propozycję prostych ćwiczeń krok po kroku do wykorzystania w rewalidacji i Treningu Umiejętności Społecznych (TUS) z elementami podejścia transpersonalnego. Możesz je od razu wykorzystać podczas zajęć lub udostępnić rodzicom do pracy w domu.
✅ Ćwiczenia rozwijające świadomość ciała i emocji (do wykorzystania na zajęciach rewalidacyjnych i TUS)
1. Skanowanie ciała – „Co czuje moje ciało?”
Cel: rozwijanie uważności na sygnały płynące z ciała, obniżenie napięcia.
Czas trwania: 3–5 minut.
Krok po kroku:
- Usiądź wygodnie lub połóż się.
- Zamknij oczy (jeśli dziecko tego nie lubi – nie zamykaj).
- Skup się najpierw na stopach: „Czy twoje stopy są napięte czy luźne?”.
- Przejdź do nóg, kolan, ud… aż po ramiona, ręce, szyję, twarz.
- Na koniec zapytaj: „Która część ciała czuje się dziś najlepiej? A która potrzebuje odpoczynku?”
2. Kolorowy oddech – „Oddycham spokojem”
Cel: nauka świadomego oddychania i obniżenie poziomu stresu.
Czas trwania: 2–4 minuty.
Krok po kroku:
- Powiedz dziecku: „Wyobraź sobie, że wdychasz kolor, który kojarzy ci się ze spokojem (np. błękit, zieleń).”
- „A teraz wyobraź sobie, że wydychasz kolor, który oznacza dla ciebie napięcie lub złość (np. szary, czerwony).”
- Powtarzaj przez kilka oddechów.
- Na zakończenie możesz zapytać: „Jaki kolor najłatwiej ci było dziś wdychać?”.
3. Gdzie mieszka moja emocja?
Cel: rozwijanie umiejętności rozpoznawania emocji poprzez ciało.
Czas trwania: 5–10 minut.
Krok po kroku:
- Zapytaj: „Jak myślisz, gdzie w ciele mieszka radość? A gdzie złość? Smutek?”
- Pokazuj na sobie lub korzystaj z planszy sylwetki człowieka.
- Możesz użyć kolorowych karteczek – dziecko przykleja je tam, gdzie „czuje” emocję (np. złość w pięściach, strach w brzuchu).
- Porozmawiajcie o tym, co można zrobić, gdy ta emocja jest bardzo silna (np. „Co ci pomaga, gdy złość siedzi w dłoniach?”).
4. Bezpieczne miejsce (wizualizacja)
Cel: budowanie poczucia bezpieczeństwa, redukcja lęku, nauka wyciszania się.
Czas trwania: 5–10 minut.
Krok po kroku:
- Zaproś dziecko do wygodnej pozycji (może siedzieć lub leżeć).
- Powiedz: „Wyobraź sobie miejsce, gdzie czujesz się spokojnie i bezpiecznie. Może to być łąka, pokój, plaża, a może coś zupełnie innego.”
- Pytaj: „Co tam widzisz? Jakie słyszysz dźwięki? Co czujesz na skórze? Czy ktoś tam jest?”
- Na zakończenie: „Pamiętaj, że możesz wracać do tego miejsca, kiedy tylko tego potrzebujesz.”
5. Dobre słowa dla siebie – afirmacje
Cel: wzmacnianie pozytywnego obrazu siebie, budowanie poczucia wartości.
Czas trwania: 2–5 minut.
Krok po kroku:
- Przygotuj kartki z prostymi zdaniami (np. „Jestem ważny”, „Mogę powiedzieć, co czuję”, „Jestem wystarczający taki, jaki jestem”).
- Razem z dzieckiem wybierz jedno lub dwa zdania.
- Powtarzajcie je razem kilka razy (można je też napisać lub narysować).
- Zapytaj: „Jak się czujesz, kiedy mówisz te słowa do siebie?”
🌿 Podpowiedź dla nauczyciela lub terapeuty:
- Możesz zrobić z tych ćwiczeń „pudełko uważności” – z kolorowymi kartami, z których dziecko samo wybiera, które ćwiczenie chce dziś wykonać.
- Dostosuj czas trwania i język do poziomu rozwoju dziecka.
Najczęściej zadawane pytania
1. Czy podejście transpersonalne jest odpowiednie dla wszystkich dzieci z ASD?
Nie każde dziecko od razu odnajdzie się w pracy z wyobrażeniami czy uważnością, ale elementy świadomości ciała i emocji mogą być dostosowane indywidualnie do możliwości dziecka.
2. Czy potrzebne są specjalne szkolenia, aby wprowadzać takie techniki?
Nie, ale warto poszerzać swoją wiedzę o mindfulness, pracy z oddechem, rozpoznawaniu emocji i podstawach psychologii transpersonalnej. Najważniejsze jest uważne i etyczne podejście do dziecka.
3. Jakie efekty można zaobserwować przy regularnym stosowaniu tych ćwiczeń?
Dzieci częściej potrafią rozpoznać swoje emocje, łatwiej się wyciszają, są bardziej świadome własnego ciała i potrafią mówić o tym, co czują. To sprzyja budowaniu lepszych relacji społecznych.
autyzmwszkole.com 