Terapia przez sztukę uczniów z niepełnosprawnością intelektualną

Reklamy

Sztuka jako klucz do wnętrza w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną

Terapia przez sztuki piękne stosowana jest na całym świecie w pracy z wieloma najróżniejszymi grupami docelowymi, w tym również z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Analizując najczęściej pojawiające się symptomy NI – arteterapię można stosować m.in. w celu zmniejszenia nasilenia występującej u niektórych osób aspołeczności, przeciwdziałania agresji przez rozładowywanie napięcia, przejmowanie kontroli nad własnymi emocjami czy reagowanie emocjonalne adekwatne do sytuacji. Niniejszy artykuł zawiera przykładowe propozycje działań praktycznych, które można zastosować w pracy.

Arteterapia określana jest w szerszym rozumieniu jako terapia przez sztuki piękne (wizualne, muzykę, taniec, literaturę, teatr), natomiast w węższym rozumieniu jako terapia przez sztuki wizualne; nazywana jest również zamiennie kreacją wizualną. Źródłosłów: ARTE – sztuka; TERAPIA – leczenie (gr. ars – perfekcja, sztuka, therapeuéin – opiekować się). Głównym celem arteterapii jest umożliwienie klientowi dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego przez stosowanie materiałów artystycznych w bezpiecznych i sprzyjających temu warunkach.
Kluczową rolę w arteterapii odgrywa relacja terapeutyczna, która różni się od relacji w tradycyjnych formach psychoterapii, ponieważ zachodzi między terapeutą, osobą uczestniczącą (klientem) i dziełem. Ta forma terapii może być szczególnie użyteczna dla osób, które mają trudności z wyrażeniem swoich myśli i uczuć drogą werbalną, gdyż bazuje na przekazie pozawerbalnym (obraz, ruch, dźwięk, gest). Jedną z najważniejszych funkcji, jakie pełni arteterapia, jest funkcja katarktyczna, dająca możliwość przeżycia czy doświadczenia przez pacjenta podczas sesji katharsis (oczyszczenia), uwolnienia od cierpienia, odreagowania zablokowanego napięcia, stłumionych emocji, skrępowanych myśli i wyobrażeń.
Arteterapia uznawana jest za formę psychoterapii (art psychotherapy), która traktuje media artystyczne jako podstawowy sposób komunikacji. We wspierającym środowisku, któremu sprzyja relacja terapeutyczna, uczestnik arteterapii może tworzyć np. obrazy i obiekty, w celu ich eksploracji oraz dzielenia się znaczeniami, które mogą być z nich odczytane. Dzięki temu osoba może lepiej zrozumieć siebie (wgląd) oraz naturę swoich problemów i trudności. To z kolei może prowadzić do pozytywnej trwałej zmiany w jej postrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia (The British Association of Art Therapists (BAAT). Natomiast The American Art Therapy Association podkreśla, że arteterapia jest profesją (zawodem), która wykorzystuje proces tworzenia do podniesienia poziomu dobrostanu osób w każdym wieku (dobrostanu fizycznego, umysłowego i emocjonalnego).
Arteterapia opiera się na założeniu, że proces twórczy służący autoekspresji pomaga ludziom rozwiązywać problemy i konflikty, rozwijać umiejętności interpersonalne, kierować własnym zachowaniem, redukować stres, podnosić samoocenę i samoświadomość oraz osiągać wgląd. Arteterapia w takim rozumieniu integruje różne pola ludzkiego rozwoju; łączy sztuki wizualne (rysunek, malarstwo, rzeźba i inne formy wizualne) oraz wiedzę o procesie twórczym z modelami doradztwa personalnego i psychoterapią (por. Malchiodi, 2006).
W przebiegu procesu terapeutycznego w arteterapii zawsze uwzględnia się trzy elementy: terapeuta – dzieło (wytwór) – pacjent/klient. Tym różni się od klasycznej terapii, iż koncentruje się na wytworze pacjenta – może to być taniec, rysunek, dźwięk wydobyty z instrumentu, będący tym samym przekazem i komunikatem zapraszającym do dialogu między terapeutą a klientem.

Uczestnicy sesji arteterapii nie muszą posiadać zdolności artystycznych ani wcześniejszych doświadczeń. Terapeuta nie koncentruje się bowiem w pierwszym rzędzie ani na wartościach estetycznych wytworzonych obiektów, ani na ich aspekcie diagnostycznym. Kontekst psychoterapeutyczny, z właściwymi mu czynnikami leczącymi, stanowi podstawową różnicę między arteterapią a zajęciami plastycznymi czy terapią zajęciową. Cathy Malchiodi (2006) opisuje specyfikę udziału w sesji arteterapeutycznej i czym różni się w tym od typowej lekcji plastyki: „W większości sesji arteterapeutycznych, nacisk kładziony jest na wewnętrzne doświadczenie – sposób odczuwania i postrzegania świata oraz wyobraźnię”.
Podczas arteterapii może występować nauczanie nowych umiejętności i technik plastycznych, jednak skierowana jest ona raczej na rozwijanie i wydobywanie obrazów pochodzących z wnętrza osoby niż na odtwarzanie obrazów i obiektów odbieranych przez osobę ze świata zewnętrznego.
Analizując najczęściej pojawiające się symptomy NI – arteterapię można stosować w celu zmniejszenia nasilenia aspołeczności (włączanie w działania prospołeczne, interakcje i prace w zespole), przeciwdziałania agresji przez rozładowywanie napięcia w sposób akceptowany społecznie, przejmowanie kontroli nad własnymi emocjami, reagowanie emocjonalne adekwatne do sytuacji (bez nadmiernego reagowania), pracy nad rozwijaniem umiejętności zaufania, odczuwania współczucia oraz miłości, empatii (sztuka jako źródło emocji), pracy nad rozwijaniem wyobraźni, kreatywności, umiejętności improwizacji, radości i zabawy, a także uzyskania wielu innych celów terapeutycznych.
Jedną z ważniejszych dziedzin (technik) arteterapii jest choreoterapia – terapia tańcem. Ruch jako narzędzie transformacji, zmiany i katharsis – był znany i stosowany od najdawniejszych czasów. Choreoterapię najprościej można zdefiniować jako taniec leczniczy1. Przez termin „choreoterapia” [choreia (gr.) „taniec” i therapeuein (gr.)] – rozumiem proces leczenia tańcem, a w szczególności uruchamiania indywidualnych zdolności organizmu do dążenia do równowagi zdrowotnej. Jest to forma terapii wykorzystująca ekspresję ruchową. Najnowsza definicja tej formy terapii według American Dance Therapy Associacion (ADTA) określa choreoterapię jako: „terapeutyczne wykorzystanie ruchu jako procesu, poprzez który wspomagana zostaje emocjonalna i fizyczna integracja”2. W terapii tańcem można wyróżnić trzy podstawowe funkcje: diagnostyczną, profilaktyczną i terapeutyczną.
Terapia przez taniec i ruch może spełniać wiele celów, w zależności od potrzeb uczestników (jednostki chorobowej, rodzaju zaburzenia, dysfunkcji czy chęci samorozwoju), charakteru grupy (rekonwalescencyjna, terapeutyczna, pschoterapeutyczna, rozwojowa) i częstotliwości spotkań (jednorazowo, cyklicznie – np. jeden raz w tygodniu). Najczęściej w literaturze przedmiotu wyszczególniane są następujące główne cele choreoterapii:

integracja wielopłaszczyznowa (ciało – umysł – dusza);
uwrażliwienie na potrzeby innych osób i własne;
zwiększenie świadomości własnego ciała;
stworzenie atmosfery sprzyjającej współpracy w grupie;
uczenie radzenia sobie w sytuacjach trudnych;
rozwijanie umiejętności przewidywania konsekwencji własnych działań;
doświadczanie siebie w relacji z innymi i siebie w przestrzeni;
praca z emocjami – ich rozpoznawaniem, wyrażaniem, kanalizowaniem, reagowaniem na emocje innych osób;
doświadczenie swojej wartości, odrębności, możliwości samostanowienia, stabilizacji;
wchodzenie w interakcje interpersonalne, możliwość ich kształtowania, zmieniania;
uczenie szacunku dla siebie i dla innych, asertywności i tolerancyjności;
kreowanie swojego świata, swoich granic, swoich zasad;
uczenie się komunikowania pozawerbalnego, wyrażania siebie, rozumienia innych;
refleksja, poszukiwanie odpowiedzi, poszukiwanie „swojego miejsca, przestrzeni”;
tworzenie, rozwijanie potencjału twórczego, ekspresja, przemiana, proces3.

Ze względu na powyższe walory warto jest sięgnąć po terapię tańcem w kontekście pracy z osobami z NI. Poniżej zaprezentowane zostały przykładowe ćwiczenia do pracy z grupą, bazujące na szeroko rozumianym ruchu i tańcu oraz ich walorach transformujących oraz katarktycznych.

DZIAŁANIE 1.

POKAŻ SWÓJ NASTRÓJ – CO TERAZ CZUJESZ
Muzyka: Beautiful World „I know”
Opis przebiegu ćwiczenia

Uczestnicy ćwiczenia tworzą krąg, stając twarzą do jego środka, aby wszyscy nawzajem mogli się widzieć. Poruszają się w miejscu. Każdy z uczestników (po kolei) pokazuje przez chwilę dowolny ruch „na powitanie grupy” – pozostali starają się powtórzyć, odwzorować ten ruch. Kiedy wszyscy już powtórzyli prezentowany ruch – osoba, która aktualnie prowadziła ćwiczenie, dotyka ramienia osoby stojącej obok i w ten sposób „przekazuje prowadzenie”. Wtedy kolejna osoba w kole pokazuje swój ruch na przywitanie i pozostali starają się go powtórzyć. W ten sposób każda osoba prezentuje swój odmienny ruch na „przywitanie się” w grupie, co bardzo integruje wszystkich uczestników. I tak, kolejno każdy uczestnik ćwiczenia jest przez chwilę „prowadzącym”. Ćwiczenie jest dynamiczne, cały czas następują zmiany „prowadzącego”, co silnie aktywizuje osoby biorące w nim udział i wprowadza pozyty-
wną atmosferę oraz pogodny, wesoły nastrój. Ćwiczenie kończy się, kiedy wszyscy pokażą swój ruch lub kiedy skończy się utwór muzyczny.

Konfrontacja
Pokazując swój ruch możesz wyrazić własną niepowtarzalność, emocje i nastrój – jesteś sobą i każdy ruch jest dobry. Czasem łatwiej jest coś pokazać niż wyrazić to słowami. Przez chwilę – kiedy powtarzasz ruch kogoś innego – możesz poczuć się tak, jak on. Bądź w ruchu kimś innym, poprzez naśladowanie – poczuj emocje i nastrój innych osób w grupie. Odczucie innych przez naśladowanie ich ruchu daje nam więcej informacji niż rozmowa. Ogromnie istotne jest, aby prowadzący na samym początku ćwiczenia zaakcentował, iż każdy ruch – cokolwiek pokażesz, jakkolwiek się poruszysz – jest dobry! Wprowadzamy zasadę bezwarunkowej akceptacji i nieoceniania innych uczestników ćwiczenia.

DZIAŁANIE 2.

ŚWIADOMOŚĆ SWOJEGO CIAŁA
Muzyka: np. Czajkowski „Jezioro łabędzie” albo inna, o zmiennym charakterze
Opis przebiegu ćwiczenia

Ćwiczenie to jest pomyślane jako jeden z wariantów „rozgrzewki”, świetnie nadaje się na rozpoczęcie spotkania. Uczestnicy stoją w dowolnym miejscu na sali, zamykają oczy i wsłuchują się w muzykę. Osoba prowadząca co jakiś czas podaje kolejną sugestię słowną – prowadząc uwagę uczestników do poszczególnych części ciała. Najlepiej rozpocząć od sugestii dotyczących całych części – partii ciała, np. lewa noga, stopniowo przechodząc do coraz mniejszych części ciała, zwracając uwagę uczestników na ich odrębność, np. łokieć, mały palec u nogi (nawet kiedy wyizolowany ruch nie jest łatwy i uczestnicy tak naprawdę nie będą nim ruszać, a będą tylko kierować tam swoją uwagę). Ułatwia to w późniejszym czasie nie tylko pracę z ciałem i ruchem, ale również działanie z wyobraźnią i poprawne odbieranie sygnałów, jakie docierają do nas z poszczególnych części ciała oraz umiejętne ich identyfikowanie (np. skurcze, napięcia, ból czy pieczenie – mogące świadczyć o konieczności rozluźnienia danej części ciała czy odpoczynku).

Prowadzący podaje uczestnikom kolejne sugestie słowne, zachęcając ich do poruszania daną częścią ciała i wizualizowania przykładowego obrazu. Następnie czeka chwilę, aby uczestnicy mogli kilkakrotnie powtórzyć ruch. Kiedy już cała grupa zdoła wykonać polecenie, można wprowadzić kolejną sugestię. Poniżej podaję kilka propozycji:

Wyobraź sobie, że Twój kręgosłup to sznur korali nawleczonych na sznurek, delikatnie spróbuj poruszać koralikami w różne strony.
Wyobraź sobie, że Twoja głowa to mały balonik unoszący się w powietrzu, reagujący na każdy podmuch wiatru, czasem wiatr wieje silniej, a czasem słabiej.
Wyobraź sobie, że na najmniejszym palcu Twojej prawej nogi usiadła biedronka, a Ty chcesz delikatnie przenieść ją na trawnik, który jest nieopodal.
Wyobraź sobie, że Twoja miednica to naczynie pełne wody, poruszaj nim tak, aby woda łagodnie przelewała się,ale aby się nie wylała.
Wyobraź sobie, że na plecach dźwigasz duży, ciężki plecak, znacznie cięższy, niż możesz unieść, chcesz się go pozbyć, ale przykleił się do Twoich pleców.
Wyobraź sobie, że na Twoich rzęsach osiadł szron, są ciężkie i nie jest Ci łatwo otworzyć oczy.

Wymyślanie kolejnych sugestii i obrazów im towarzyszących będzie dobrym wyzwaniem dla prowadzącego, ale możemy też zachęcić do tego grupę.

Konfrontacja
Często postrzegamy nasze ciało jako pewną „masę”, zapominamy o specjalistycznych funkcjach poszczególnych jego części. Posługujemy się ciałem dość mechanicznie w życiu codziennym, ta mechanizacja pozwala nam sprawniej funkcjonować i wykonywać część zadań oraz czynności bez udziału naszej uwagi. Mózg nie musi dzięki temu wszystkiego szczegółowo kontrolować. W tym ćwiczeniu chcemy ponownie wprowadzić naszą uważność do poszczególnych – nawet tych najmniejszych – części ciała.

DZIAŁANIE 3.

TANIEC RAZEM – ZŁĄCZENI JEDNĄ CZĘŚCIĄ CIAŁA (praca w parach)
Muzyka: rytmiczna, np. Mark Ronson „Uptown Funk”; spokojna, np. Enya „Wild Child”
Opis przebiegu ćwiczenia

Uczestnicy dobierają się w pary. Ich zadaniem jest tańczenie do prezentowanej muzyki, ale dodatkowym utrudnieniem będzie „złączenie się” z partnerem jedną częścią ciała. Prowadzący podczas trwania ćwiczenia, co jakiś czas podaje kolejną nazwę części ciała, którą uczestnicy mają pozostać złączeni podczas wspólnego tańca. Zaczyna od części najbardziej „oczywistych”, takich jak: dłoń, palec, łokieć czy ramię. Stopniowo zwiększa trudność i zmniejsza dystans pomiędzy uczestnikami, proponując np.: głowę, kolano, kostki czy biodro.
Im dłużej grupa wspólnie pracuje, tym dystans może być mniejszy, a zadanie utrzymania połączonych części ciała trudniejsze.
Jeśli zastosujemy w tym zadaniu utwór o wolniejszym tempie, uczestnicy będą mieli więcej czasu na przywyknięcie do tej niecodziennej sytuacji, zmniejszy się tym samym ich napięcie mięśniowe. Utwory nieco szybsze można wprowadzać, wtedy gdy uczestnicy już mieli możliwość zapoznania się z tym ćwiczeniem.

Konfrontacja
Czym dla Ciebie jest „bycie połączonym” z drugą osobą – utrudnieniem, ciężarem czy wyzwaniem lub ciekawym doświadczeniem? Czy podczas tego ćwiczenia starasz się prowadzić partnera, czy raczej pozwalasz się prowadzić? Jak reagujesz na sytuację bliskości z drugą osobą, jak radzisz sobie z ewentualnym odczuciem dyskomfortu? A może bliskość drugiej osoby to okazja do odczuwania radości i zabawy?

DZIAŁANIE 4.

TRANSFORMACJA – OD NASIONKA DO ROŚLINY (praca w parach)
Muzyka: Deborah Henson-Conant „Nightingale”, CD „Harpestry”
Opis przebiegu ćwiczenia

Ćwiczenie wykonujemy w parach, jedna z osób staje się „nasionkiem”, a druga „obserwatorem” (później nastąpi zmiana ról). Uczestnicy „nasionka” – poprzez ruch całego ciała – starają się odwzorować proces obrazujący rozwój nasionka, jego kiełkowanie aż do wzrostu dorosłej rośliny. Kolejno przedstawiają fazy rozwojowe rośliny: zamieniają się w kiełkujące nasionko, rosną, rozkwitają, są pięknymi roślinami, a na koniec powracają do pozycji wyjściowej. Obserwacja ze strony drugiej osoby pozwala na skupienie się na ćwiczeniu i konkretne skierowanie naszego przekazu do partnera. Można zachęcać uczestników wcielających się w rolę nasionka do zamknięcia oczu, co umożliwia lepsze wsłuchanie się w siebie i wykonanie w tym ćwiczeniu pracy „od wewnątrz – na zewnątrz”. Istotne jest tutaj zaangażowanie całego ciała, jest to rodzaj dramy. Mimika nie odgrywa tak znaczącej roli.
Osoba prowadząca zajęcia czuwa, aby w tym ćwiczeniu nastąpiła zmiana ról – czyli obydwie osoby w parze muszą być i obserwatorem, i nasionkiem!
Najlepsza do tego ćwiczenia jest muzyka nawiązująca do odgłosów natury, relaksacyjna z odgłosami wody, ptaków itp. (uczulam na muzykę tego typu, ale o fatalnej jakości, tzn. wykonywanej nieudolnie tylko przy użyciu instrumentów klawiszowych imitujących wszystko).

Konfrontacja
Jaką rośliną byłeś? Czy kiełkowanie nasionka trwało u Ciebie długo czy krótko? Potrzebujesz czasu, aby coś zrobić, podjąć decyzję, wykonać zadanie? Czy zdarza Ci się czuć niepewnie w różnych sytuacjach w życiu? Czy chętnie wtedy ukryłbyś się z powrotem w nasionku? A może kiedy poczułeś jak rośniesz, odczułeś przypływ energii i siły? Chciałeś rosnąć w górę wciąż i wciąż? Jak określisz uczucie bycia ogromnym drzewem lub małą stokrotką? Jaką rośliną lubisz być najbardziej? Którą fazę rozwoju Twojej rośliny lubisz najbardziej?
Każdy z nas jest takim nasionkiem, które czeka na to, aby zakiełkować i wzrastać. Co dla Ciebie jest tym, co pozwala Ci wzrastać? Co daje Ci energię życiową co dnia?

ZAKOŃCZENIE

Sztuka i jej walory uzdrawiające znane są na całym świecie od początków ludzkości. Piękno i harmonia stosowane w połączeniu z ekspresją własną oraz pięknem natury zawsze dawały wytchnienie, wewnętrzny spokój i prowadziły łagodnie do odzyskania wewnętrznej spójności oraz balansu, będącego źródłem naszego zdrowia. Dlatego jej walory zarówno terapeutyczne, jak i rozwojowe, czy medyczne lub pedagogiczne są doceniane aż po dziś dzień, ciągle powstają nowe koncepcje i projekty, prezentujące możliwość włączenia arteterapii w coraz to ciekawsze meandry „pracy z człowiekiem”. Tak też jest w przypadku poszukiwania nowych narzędzi do pracy z osobami z NI – z pewnością rezultaty będą zaskakujące i zachęcające do częstszego sięgania po sztukę, jako klucz do ludzkiego wnętrza. Sama zajmuję się arteterapią od ponad 15 lat i wciąż odkrywam ją na nowo, ponieważ daje bogaty wachlarz możliwości i ich modyfikowania. Stosując ją w pracy ze skazanymi, wiem, jak odmienia codzienność i przynosi nadzieję na lepsze jutro, harmonię do serca i energię do podejmowania wyzwań. Sztuka to potężne narzędzie! Zachęcam do działania!
W celu pogłębienia wiedzy nt. arteterapii oraz choreoterapii polecam czytelnikom poniższą literaturę:

Aleszko Z., Próba zastosowania choreoterapii u studentów nerwicowych, praca doktorska, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa 1979.
Franklin E.N., Świadomość ciała, Kined, Warszawa 2007.
Glińska-Lachowicz A., Taniec w arteterapii (scenariusz warsztatów choreoterapeutycznych), „Arteterapia” 2009/4.
Glińska-Lachowicz A., Terapia tańcem dla skazanych, „Arteterapia” 2013/1.
Glińska-Lachowicz A. (red.), Arteterapia w działaniu, Difin, Warszawa 2015.
Halprin A., Taniec jako sztuka uzdrawiania, Kined, Warszawa 2010.
Hora Z., Cybernetyczna koncepcja choreoterapii, „Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1989, nr 52.
Hora Z., Niektóre aspekty arteterapii w kompleksowym leczeniu rehabilitacyjnym stosowanym w Szpitalu Rehabilitacyjnym w ZOZ dla Szkół Wyższych we Wrocławiu, „Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1989, nr 5.
Kappert D., Archetypy, symbolika ciała, obrazy wewnętrzne, Orion, Warszawa 2004.
Kappert D., Tańcząc z dziećmi, improwizacja taneczna – Symbolika ciała – Socjoterapia, Kined, Warszawa 2005.
Koziełło D., Taniec i psychoterapia, Instytut Historii i UAM, Poznań 1999.
Koziełło D., Taniec i psychoterapia, KMK Promotions, Poznań 2002.
Malchiodi C.A. (red.), Arteterapia, Harmonia Universalis, Gdańsk 2014.
Oster G., Gould P., Rysunek w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2011.
Pędzich Z. (red.), Psychoterapia tańcem i ruchem, GWP, Sopot 2013.
Pędzich Z. (red.), Psychoterapia tańcem i ruchem. Teoria i praktyka,
T. 1, GWP, Sopot 2014.

Zdjęcie pochodzi z archiwum autorki.

W. Szulc, Arteterapia. Narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki, Warszawa 2011, s. 127.
//www.adta.org (10.07.2012 r.).
Z. Aleszko, Choreoterapia w psychiatrii, „Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1989, nr 48; D. Koziełło, Taniec i psychoterapia, Poznań 2002; W. Sikorski, Werbalne i niewerbalne oddziaływania w psychoterapii, Warszawa 2009.

autor: Anna Glińska-Lachowicz

źródło: terapiaspecjalna.pl