Zmysł powonienia odgrywa w okresie dzieciństwa bardzo ważną rolę. Dorośli nie zawsze zdają sobie z tego sprawę i często nie zwracają uwagi na znaczenie tego zmysłu dla rozwoju dziecka. Otaczający dziecko „świat zapachów” jest mu bardzo bliski i dobrze znany od okresu życia wewnątrzłonowego. Najbliższy jest zapach matki oraz własnego domu. Dzięki niemu dziecko po urodzeniu nawiązuje, a właściwie kontynuuje, więź uczuciową z matką. Zna jej zapach, gdyż dociera on do płodu, tak samo jak prawie wszystkie wyczuwane przez matkę zapachy.

Narządy reagujące na cząsteczki zapachowe obecne w powietrzu oddechowym (czyli receptory zmysłu powonienia) znajdują się w komórkach węchowych błony śluzowej obu przewodów nosowych. Pobudzenia w nich powstałe docierają w głąb mózgu do miejsc kierujących emocjami, popędami, a nawet pamięcią. Płyną również do okolic odbierających wrażenia smakowe, a niektóre z nich nawet do okolic wywołujących reakcje ruchowe (rysunek). Zapachy często ułatwiają orientację w okolicy lub mogą informować o niebezpiecznych substancjach znajdujących się w pobliżu.

Komórki węchowe człowieka są zdolne do wychwytywania tysięcy różnych zapachów. Wrażliwość ich zmniejsza się jednak z wiekiem. U dzieci w wieku około trzech lat pojawia się zdolność rozróżniania czy dany zapach jest przyjemny, czy nie. Do tego czasu nie mają tych właściwości. „Zapachowe preferencje” pozostające przez całe życie tworzą się u dzieci około 6. roku życia.

Zmysł powonienia od wczesnego okresu życia dostarcza informacji poszerzających wiedzę o otaczającym świecie. Właściwości przedmiotów dziecko poznaje, korzystając nie tylko ze zmysłu dotyku, wzroku i słuchu, lecz także powonienia. Bierze je do rąk, ogląda, potrząsa nimi oraz wącha. Stopniowo coraz większą rolę zaczyna odgrywać jednak dotyk i wzrok, lecz dzieci z problemami rozwojowymi długo próbują poznawać przedmioty, biorąc je do ust i wąchając, czyli korzystając ze zmysłów, które spełniały główną rolę w poznawaniu świata w pierwszych miesiącach życia.

Wiele przedmiotów w otaczającym nas środowisku ma swój charakterystyczny zapach. Dotyczy to zarówno ludzi, stworzeń, roślin jak i innych obiektów. Warto więc poznawać je, wiedząc, że niektóre zapachy mogą wpływać na układ nerwowy uspokajająco (np. lawendowy, fiołkowy, różany, sosnowy), a inne pobudzająco (cytrynowy, musztardowy, czosnkowy). Powinniśmy zapoznawać dzieci z zapachami w naszym otoczeniu i uświadamiać im je, pamiętając, że do bodźca zapachowego przyzwyczajamy się łatwo i wkrótce go nie odczuwamy. Podczas pracy lub zabawy z dzieckiem nie należy przedłużać zbytnio ekspozycji danego zapachu.
Nawet zwykłe, codzienne czynności są dobrą okazją do takiej nauki. Każdy z zapachów powinien być poznawany według logicznej prezentacji mającej na celu pomoc w zrozumieniu jego specyficznego pochodzenia. Zapachów jest tak dużo i są tak różnorodne, że nie można nadać im nazw. Są one typową, charakterystyczną cechą danego obiektu. Ich nazwy wywodzą się od przedmiotów, obiektów, potraw lub procesów, którym towarzyszą (np. pomarańczowy, goździkowy, pieczonego chleba lub ciasta, gotowanego obiadu, zapach mydlany, zgniły).
Zwracajmy uwagę na otaczające nas zapachy i pomagajmy dzieciom poznawać, komu lub czemu towarzyszą i skąd pochodzą!

Zalecenia praktyczne

Przed wszystkimi zajęciami, a zwłaszcza rozwijającymi zmysł powonienia, nie można zapomnieć o oczyszczeniu nosa. Gdy nos jest niedrożny, co najczęściej występuje podczas kataru, nie tylko zapachy nie mogą być rozpoznane. Pobierane przez jamę ustną podczas oddychania powietrze, dostając się do płuc, nie jest ani odpowiednio ogrzane, ani oczyszczone. Czyszczenie nosa dzieci jest bardzo ważne, chociaż nie jest łatwe. Można wycierać nos jednorazową miękką chusteczką lub posługiwać się specjalnymi przyborami pomocniczymi.

Ucząc dziecko dmuchania, pamiętajmy, aby podczas wydmuchiwania najpierw jeden przewód nosowy, a następnie drugi był zamknięty przez lekkie uciśnięcie. Dmuchanie obu przewodami nosa naraz jest niewłaściwe i nieskuteczne.
Gdy nos jest oczyszczony, wówczas można rozpoczynać zwracanie uwagi na wszystkie towarzyszące zapachy – nawet już od porannej toalety (zapach mydła, ręcznika, czystego ubrania), zapachów produktów jedzonych podczas posiłków.

Spacery na świeżym powietrzu – uświadomienie różnicy zapachu powietrza po burzy lub deszczu z zapachem na pełnej samochodów ulicy w mieście. Woń kwiatów, krzewów lub ziół w połączeniu z poznawaniem ich budowy i innych właściwości są okazjami do odkrywania i odbierania niedających się opisać wrażeń. Przeciwieństwem będą niemiłe zapachy (np. nieumytego ciała, brudnej bielizny). Przez takie porównania można zachęcić do dbania o codzienną higienę, mycie ciała, zębów i schludny wygląd.

Przyjemną nauką połączoną z zabawą może być rozpoznawanie różnorodnych produktów i przedmiotów codziennego użytku bez patrzenia bądź z zawiązanymi oczami. Pytając: „co tak pachnie?”, dajemy coś do powąchania. Mogą to być pokarmy, środki higieny, kwiaty, zioła.

Liczbę przedstawianych przedmiotów i „prezentacji” należy powtarzać z odpowiednią częstotliwością, aby nie znudzić i nie zniechęcić dziecka, lecz zainteresować je, systematycznie utrwalać przekazywaną wiedzę, rozszerzać ją, informując o nowych cechach i właściwościach użytych do prezentacji eksponatów. Pamiętać trzeba, że komórki węchowe bardzo szybko przyzwyczajają się do zapachów i przestają je odczuwać. Należy często robić przerwy na oddychanie „świeżym powietrzem”.

Maria Borkowska, Kinga Wagh

źródło: Integracja sensoryczna na co dzień…