Dla uczniów niemówiących lub mało mówiących – jak znaleźć własny język wyrażania siebie
Wstęp: Dlaczego niektórzy uczniowie w spektrum mówią niewiele?
Współczesne badania z zakresu kognitywistyki rozwoju, neuropsychologii oraz AAC (Augmentative and Alternative Communication, 2023–2025) jednoznacznie potwierdzają, że:
👉 Mowa nie jest jedyną drogą komunikacji.
👉 Brak mówienia ≠ brak myślenia, rozumienia lub inteligencji.
👉 Uczniowie niemówiący mogą mieć prawidłową lub bardzo dobrą kompetencję poznawczą — to system ekspresji jest utrudniony, nie sama wiedza.
Neurorozwojowe modele (Boesch 2024, Kasari 2023) pokazują, że u wielu młodych osób w spektrum występują:
- trudności w planowaniu motorycznym (apraksja mowy),
- zaburzenia integracji sensorycznej,
- większa aktywacja obszarów wzrokowych niż werbalnych,
- przeciążenie bodźcami w sytuacjach werbalnych,
- trudności w dostępie do słów przy silnych emocjach.
Dlatego komunikacja alternatywna (AAC) nie jest „opcją zastępczą”, lecz równorzędnym językiem, który umożliwia uczestnictwo w edukacji, budowanie relacji i poczucie sprawstwa.
1. Czym jest AAC? Nowoczesny przegląd metod
AAC (Augmentative and Alternative Communication) obejmuje wszystkie strategie, które wspierają lub zastępują mowę.
Dziś wyróżniamy cztery główne ścieżki:
🟣 1.1. Gesty i języki migowe wspierające (Makaton, manus, gesty naturalne)
- idealne w sytuacjach stresu lub szybkiej potrzeby komunikatu,
- oparte na ruchu i rytmie (dobrze działają u młodzieży z potrzebą regulacji sensorycznej).
Uczą: Stop, Chcę przerwę, Pomóż, Jeszcze, Nie rozumiem.
🟢 1.2. Komunikacja graficzna – PECS, tablice, symbole
- PECS w nowych odsłonach (2024–2025) dla młodzieży: więcej kategorii abstrakcyjnych, emocji, relacji społecznych.
- Tablice tematyczne (szkoła, dom, przerwa, relacje) ułatwiają rozmowę na tematy trudne.
🔵 1.3. Pisanie jako alternatywna mowa (napisy, klawiatura, telefon, whiteboard)
Według badań Schreibera (2023):
40–60% młodzieży ASD, która nie mówi, komunikuje się płynnie przez klawiaturę.
Pisanie:
- redukuje presję werbalną,
- jest bardziej przewidywalne,
- pozwala „zatrzymać myśl”.
🟠 1.4. Aplikacje AAC na telefon lub tablet (np. LetMeTalk, CoughDrop)
Nowoczesne oprogramowanie umożliwia:
- personalizację symboli,
- nagrywanie własnych układów zdań,
- naukę krok po kroku w tempie dziecka.
👇 Przeczytaj:
2. Dlaczego uczniowie w spektrum czasem wybierają milczenie?
To NIE jest brak chęci.
To może być:
- przeciążenie sensoryczne,
- silna emocja blokująca dostęp neurobiologiczny do słów,
- lęk przed oceną,
- trudność w organizacji myśli,
- zaburzenia funkcji wykonawczych,
- apraksja (ciało „nie wykonuje” polecenia mózgu).
Dlatego zadaniem szkoły jest stworzenie różnych dróg ekspresji, a nie oczekiwać wyłącznie mówienia.
3. Jak znaleźć język ucznia? 5 kroków terapeutycznych
Krok 1 – Zauważ, jak uczeń już komunikuje się niewerbalnie
✔ mimika
✔ gesty
✔ kierunek spojrzenia
✔ sposób poruszania rękami
✔ reakcje emocjonalne
Krok 2 – Zaproponuj mu wybór 2–3 kanałów komunikacji
Np.:
- pisanie na karteczce,
- gesty,
- aplikacja symboli,
- rysowanie emocji.
Krok 3 – Zasada „ZERO PRESJI WERBALNEJ”
Uczeń ma prawo NIE mówić — i wciąż być w pełni uczestnikiem zajęć.
Krok 4 – Wprowadź codzienne rutyny komunikacyjne (3 min dziennie)
Np.:
- „Jak się czuję?” – emotikon, kolor, symbol, gest.
- „Czego potrzebuję?” – wybór z tablicy (przerwa, woda, cisza, pomoc).
Krok 5 – Ustal sygnał SOS
Uczeń wskazuje:
✋ gest „STOP”,
🟦 karta koloru,
📱 symbol w aplikacji.
4. Przykłady narzędzi AAC (dla młodzieży 10–19 lat)
🔹 Tablica „Emocje i stany” (zrozumiała dla nastolatka)
- wkurzenie
- przeciążenie
- spoko
- chaos
- potrzebuję spokoju
- nie dam rady
- jestem ciekawy
- chcę samotności
- chcę pogadać
🔹 Tablica „Szkoła i relacje”
- nie rozumiem zadania
- proszę o przerwę
- pomóż mi zacząć
- chcę być sam
- przyjdę później
- nie chcę rozmawiać
- mogę pisać zamiast mówić?
- chcę pogadać na czacie / na kartce
🔹 Zestaw 10 „gestów szkoły”
- STOP
- OK
- POMOC
- JESZCZE
- NIE
- PRZERWA
- DAJ MI CZAS
- ZGODA
- NIE ROZUMIEM
- JUŻ
5. Ćwiczenia autoterapeutyczne (rysunek, pisanie, emotikony)
Poniżej zestaw ćwiczeń, które możesz dać uczniowi na lekcji, w rewalidacji lub TUS-ie.
🌈 Ćwiczenie 1: „Moje 3 sposoby mówienia bez słów”
Uczeń wybiera i zapisuje:
- gest, który pasuje do mnie
- rysunek / symbol, którym pokażę „potrzebuję przerwy”
- sposób pisania (kartka, klawiatura, tablica)
Cel: zbudować poczucie autonomii i tożsamości komunikacyjnej.
✏️ Ćwiczenie 2: „Narysuj, jak czuje się Twoja myśl”
Wersje:
- kreski (napięcie),
- plamy (chaos),
- miękkie linie (spokój),
- kolory emocji.
Praca świetnie sprawdza się u uczniów niewerbalnych, pozwalając zobaczyć przepływ emocjonalny.
💬 Ćwiczenie 3: „Emoji-dziennik” (3 min dziennie)
Uczeń wybiera jedno emoji dziennie:
😀 😐 😣 😡 🤯 😭 🤝 🌪 💭 😴
I dopisuje jedno zdanie:
„Bo… ______ ”
(w wersji niewerbalnej – rysunek albo symbol)
👇 Przeczytaj:
📝 Ćwiczenie 4: „Pisanie bez ciśnienia” – 1 zdanie dziennie
Uczeń pisze jedną rzecz, którą chce powiedzieć, ale trudno mu to wypowiedzieć.
To ćwiczenie redukuje stres związany z mówieniem i buduje tożsamość narracyjną.
🎭 Ćwiczenie 5: „Co by powiedziała moja dłoń?”
Uczeń wybiera gest (np. STOP, OK, PROSZĘ).
Następnie dopisuje:
- kiedy go używam?
- co on „mówi” w moim imieniu?
Pomaga w treningu świadomej komunikacji niewerbalnej.
6. Jak nauczyciel może wspierać?
✔ Stosuj napisy i piktogramy do instrukcji
Na tablicy:
👉 „1. Zrób”
👉 „2. Sprawdź”
👉 „3. Oddaj”
✔ Nie zaczynaj od „Powiedz”
Zamiast:
„Powiedz, czego potrzebujesz.”
lepiej:
„Jak mogę Ci pomóc? Pokaż, wybierz, napisz.”
✔ Oferuj alternatywy: „Możesz mówić – ale nie musisz.”
✔ Wzmacniaj KAŻDĄ próbę kontaktu.
Gest = komunikat
Rysunek = komunikat
Brwi uniesione = komunikat
Wyjście = komunikat (czasem sygnał przeciążenia)
📌Powiązane
- 1. Jak się dogadać? Komunikacja w relacjach młodzieży ze spektrum autyzmu
- 2. Jak mówić o swoich potrzebach? – Asertywność i samoregulacja dla młodzieży z ASD
- 3. Jak słuchać i być wysłuchanym – Sztuka rozmowy bez presji
- 4. Jak mówić, żeby inni rozumieli – wyrażanie myśli i emocji
7. Podsumowanie
Uczniowie niemówiący i małomówni mają pełne prawo do własnego języka.
Mogą mówić: dłonią, kolorem, ikoną, klawiaturą, ruchem, miną.
Najważniejsze jest to, by świat ich słyszał, nawet jeśli nie używają słów.
AAC to nie zamiennik.
AAC to droga do wolności.
🔓 Subskrybuj
📌 Subskrypcja 6 zł – dostęp do wybranych materiałów, artykułów i inspiracji dla nauczycieli, terapeutów i rodziców.
🌟 Subskrypcja PREMIUM 10 zł – rozbudowane arkusze i scenariusze zajęć.
📚 Zajrzyj do eBooków, Pakietów lekcyjnych, scenariuszy zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych, Arkuszy i innych narzędzi (w zakładkach w górnej części strony) na autyzmwszkole.com
👇 Przeczytaj:
autyzmwszkole.com 