Powtarzalne rytuały są częścią funkcjonowania osób z ASD, ale kiedy zaczynają ograniczać codzienne życie, mogą stać się problemem.

Jak je rozpoznawać, kiedy wymagają interwencji i jakie strategie pomagają w ich modyfikacji.

📌 Wprowadzenie

Osoby ze spektrum autyzmu często wykazują skłonność do powtarzalnych czynności i rytuałów. Mogą to być zarówno proste, codzienne rutyny (np. jedzenie posiłków w określonej kolejności), jak i bardziej złożone schematy zachowań, które pomagają w regulacji emocjonalnej i poczuciu bezpieczeństwa. Jednak w pewnych sytuacjach te same rytuały mogą stać się problemem – wpływać na funkcjonowanie w szkole, w relacjach społecznych i codziennym życiu. Jak rozpoznać moment, w którym rutyna przestaje być adaptacyjna i zaczyna ograniczać osobę z ASD?

Czym są rytuały i powtarzalne zachowania w ASD?

Powtarzalne zachowania i rytuały to jedno z głównych kryteriów diagnostycznych autyzmu (DSM-5, ICD-11). Mogą przyjmować różne formy:

✅ Rutyny i przewidywalność – potrzeba stałości, np. poruszanie się zawsze tą samą trasą do szkoły.
✅ Powtarzalne ruchy (stereotypie) – machanie rękami, obracanie przedmiotów, kręcenie się wokół własnej osi.
✅ Rytuały i obsesyjne zachowania – konieczność wykonywania określonych czynności w identycznej kolejności.
✅ Zainteresowania ograniczone i intensywne – np. obsesyjne zainteresowanie dinozaurami czy rozkładami jazdy pociągów.

Te zachowania pełnią istotną funkcję w samoregulacji, jednak w pewnych przypadkach mogą powodować trudności i utrudniać codzienne życie.

Kiedy rytuały stają się problemem?

Choć rytuały mogą przynosić korzyści, istnieją sytuacje, gdy stają się przeszkodą:

🔴 Zaburzają codzienne funkcjonowanie – np. dziecko nie jest w stanie rozpocząć lekcji, dopóki nie skończy konkretnego rytuału.
🔴 Prowadzą do silnych wybuchów emocjonalnych – np. frustracja i panika, gdy rytuał zostaje przerwany.
🔴 Powodują izolację społeczną – obsesyjna potrzeba przestrzegania określonych schematów może utrudniać interakcje z rówieśnikami.
🔴 Współwystępują z zaburzeniami lękowymi i OCD – niektóre rytuały przypominają objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (OCD), np. wielokrotne sprawdzanie przedmiotów czy obsesyjne mycie rąk.

Powiązanie zaburzeń rytuałów z OCD, lękami i nadwrażliwością sensoryczną

Badania wskazują, że u dzieci z ASD często współwystępują zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD), fobie i lęki. Rytuały mogą pełnić funkcję mechanizmu redukującego stres, jednak w skrajnych przypadkach prowadzą do:

📌 Unikania nowych sytuacji – np. dziecko odmawia zmiany ubrań, bo tylko jeden rodzaj materiału wydaje mu się „bezpieczny”.
📌 Silnych reakcji na zmiany – nawet niewielkie odstępstwo od rytuału (np. brak konkretnego kubka do herbaty) może wywołać panikę.
📌 Nieadekwatnych reakcji emocjonalnych – lęk przed nieprzewidywalnością może skutkować wybuchami złości i frustracji.

Niektóre dzieci mogą również rozwinąć tiki ruchowe i werbalne, które wzmacniają potrzebę powtarzalnych zachowań.

Jak wspierać dziecko z ASD w kontrolowaniu rytuałów?

💡 1. Identyfikacja rytuałów adaptacyjnych i nieadaptacyjnych
Niektóre rytuały warto podtrzymywać, ponieważ pomagają w samoregulacji. Problemowe należy stopniowo modyfikować.

💡 2. Wprowadzanie stopniowych zmian
Zamiast nagłego przerywania rytuału, warto wprowadzać drobne modyfikacje, np. stopniowo zmieniać trasę do szkoły.

💡 3. Alternatywne sposoby redukcji stresu
Techniki relaksacyjne, mindfulness, ćwiczenia oddechowe mogą pomóc dziecku w radzeniu sobie ze stresem bez konieczności wykonywania rytuału.

💡 4. Stosowanie strategii wizualnych
Plany dnia, piktogramy i schematy mogą pomóc w łagodzeniu niepokoju przed zmianami.

💡 5. Współpraca ze specjalistami
W przypadku nasilonych rytuałów warto skonsultować się z terapeutą behawioralnym, psychologiem lub neurologopedą.

Podsumowanie

Powtarzalne rytuały są częścią funkcjonowania osób z ASD, ale mogą stać się problemem, gdy zaczynają ograniczać codzienne życie i powodować stres. Kluczem do wsparcia jest stopniowa modyfikacja zachowań, wprowadzanie alternatywnych strategii regulacji emocji i budowanie elastyczności w myśleniu. Warto pamiętać, że każde dziecko ma indywidualne potrzeby i tempo adaptacji – wspierajmy je z empatią i zrozumieniem.

✅ Źródła naukowe:

• American Psychiatric Association (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR).
• Russell, G., & Mandy, W. (2019). Ritualistic and repetitive behaviors in autism: When do they become problematic? Autism Research.
• Baron-Cohen, S. (2020). The Pattern Seekers: How Autism Drives Human Invention.