„Każde dzieło sztuki jest podobne do modlitwy bez słów.”
— Wassily Kandinsky
Wprowadzenie
W świecie, w którym komunikacja oznacza nie tylko słowa, lecz także gesty, obrazy, rytmy i formy wyrazu — twórczość staje się mostem. Dla dzieci i osób ze spektrum autyzmu twórczość może pełnić wyjątkową funkcję: jest sposobem na wyrażenie wewnętrznego świata, na łączenie się z innymi i na oplanowanie tego, co trudno wyrazić werbalnie. W niniejszym artykule przyjrzymy się, jak aktywności artystyczne mogą być narzędziem komunikacji oraz jakie mechanizmy stoją za ich skutecznością, w oparciu o osiągnięcia badań naukowych.
1. Dlaczego twórczość i autyzm — jakie możliwości?
Badania wskazują, że osoby ze spektrum autyzmu (ASD) mają zróżnicowany profil twórczy — nie zawsze „mniej kreatywne”, jak bywało dawniej często sądzono. W badaniu „Verbal and Figural Creativity in Children With Autism” stwierdzono, że choć dzieci z ASD mogą mieć trudności z zadaniami wymagającymi metaforycznego języka lub obrazowego myślenia, to nie są one automatycznie mniej kreatywne w sensie generowania nowych form czy pomysłów. Frontiers+2PMC+2
Inny przegląd systematyczny podkreśla, że interwencje oparte na twórczości mogą przynieść znaczące efekty edukacyjne i komunikacyjne u osób z ASD – „projekty, które rozpoznają możliwości osób z autyzmem i umożliwiają oryginalne działania, strategie i zasoby” to wynik analizy 22 studiów. Wiley Online Library+1
„Interventions that present impact-assessment processes were included… The results indicate that the interventions can be considered creative projects since they generate ruptures and new forms of understanding and action.” „Uwzględniono interwencje, które przedstawiały procesy oceny efektów… Wyniki wskazują, że interwencje te można uznać za projekty twórcze, ponieważ prowadzą one do przełamań oraz do powstawania nowych form rozumienia i działania.” ResearchGate
Zatem twórczość może:
- umożliwić komunikację poza czysto werbalną (rysunek, modelowanie, muzyka),
- pomagać w projektowaniu własnej przestrzeni reakcji, uczuć i myśli,
- stwarzać „język” alternatywny — dostosowany do mocnych stron dziecka.
„Nie maluję tego, co widzę. Maluję to, co czuję.”
— Edvard Munch
👉 Przeczytaj:
2. Mechanizmy: w jakim sensie twórczość wspiera komunikację?
Aby zrozumieć, jak twórczość działa komunikacyjnie, warto przyjrzeć się kilku mechanizmom:
a) Symbolizacja i metafora
Proces twórczy umożliwia przełożenie wnętrza na zewnątrz – obrazem, formą, ruchem. Badania Kasirer i Mashal wykazały, że dzieci z ASD mogą mieć trudności z rozumieniem metaforyki językowej, natomiast generowanie nowych form — choć inne — nie jest wykluczone. PMC+1
Użycie rysunku, kolażu, dźwięku stanowi zatem „język obrazowy”, który może być przystępniejszy niż czysta narracja.
b) Zmysłowość i ekspresja motoryczna
Dzieci w spektrum często mają silne preferencje sensoryczne lub specyficzne style motoryczne. Twórczość wykorzystuje materiał, fakturę, ruch, dźwięk — co pozwala na komunikację poprzez ciało i zmysły, a nie tylko przez słowa. W opisach interwencji kreatywnych dla osób z ASD podkreśla się znaczenie wykorzystywania ich zainteresowań i stylów percepcyjnych. journals.rta.lv+1
c) Relacja: inicjacja, wymiana i współtworzenie
Twórczość może być przedsięwzięciem indywidualnym, ale także relacyjnym — we współpracy z terapeutą, rodzicem lub rówieśnikiem. Taki kontekst sprzyja wymianie: dziecko tworzy, pokazuje, komentuje lub ktoś mu towarzyszy. W ten sposób aktywność staje się komunikatem, dialogiem. W dyskusji o związkach między kreatywnością a kompetencjami komunikacyjnymi u dorosłych z ASD zauważono, że uczestnictwo w działaniach twórczych było związane z lepszą zdolnością do komunikacji. aane.org
d) Znaczenie emocji i tożsamości
Twórczość daje możliwość wyrażenia tego, co często jest poza słowami — stanów emocjonalnych, nietypowych połączeń, wyjątkowego sposobu widzenia świata. Wyrażenie siebie w formie artystycznej może budować poczucie sprawczości i pomoc w budowaniu tożsamości – szczególnie ważne u osób z ASD, które często czują się niezrozumiane lub wyizolowane.
„Każde dziecko ma własny sposób widzenia świata. Naszym zadaniem nie jest go zmieniać, ale go usłyszeć.”
— Maria Montessori
3. Praktyczne wskazówki — jak wdrożyć twórczość jako narzędzie komunikacji?
Poniżej przedstawiam sprawdzone wskazówki, jak można na co dzień włączyć twórczość w pracę z dzieckiem w spektrum — w szkole, terapii lub domu.
- Wybierz medium dopasowane do dziecka
– Rysowanie, malowanie (farby, kredki, markery) dla dzieci lubiących grafikę.
– Modelowanie z plasteliny, gliny — dla dzieci o sprawnej motoryce.
– Muzyka i ruch — jeśli preferują dźwięk, słuch lub taniec.
– Fotografia lub kolaż — jeżeli przyciąga je obraz, wycinanki, komputer.
Ważne: pozwól na swobodę wyboru środków — dziecko samo wybiera materiał, kolor, formę. - Zacznij od „tematu bliskiego”
Zaproponuj temat, który dziecko zna i lub- lubi (np. „Moje uczucia w kolorach”, „Co oznacza dla mnie przyjaźń”, „Mój super-mocny dzień”). Dzięki temu tworzenie nie jest tylko ćwiczeniem, lecz znaczącym komunikatem. - Stworzenie rytuału współtworzenia / pokazania
Po zakończeniu zadania – zaproponuj moment, w którym dziecko może „pokazać i opowiedzieć” co powstało. Zadawaj otwarte pytania: „Co chciałeś wyrazić?”, „Jak się przy tym czułeś?”, „Co widzisz teraz, kiedy patrzysz na swoje dzieło?”. Tak budujesz dialog. - Zachęcaj do symbolicznego opisu
Możesz wprowadzić ramkę: „To jestem Ja”, „To jest moje marzenie”, „To jest/dzieje się kiedy czuję…”. Pomaga to wiązać dzieło z komunikatem. Można zapisać słowa przy dziele lub nagrać krótką notatkę głosową – szczególnie jeśli dziecko ma trudności z pisaniem. - Integrowanie z zainteresowaniami
Jeśli dziecko ma specjalne zainteresowanie (np. pociągi, mapy, robienie filmów, dźwięki), wykorzystaj je jako punkt wyjścia dla twórczości. Zainteresowanie może być kluczem do motywacji i koncentracji. - Cierpliwość i przyzwolenie na proces
Pamiętaj: celem jest komunikacja, nie perfekcja artystyczna. Pozwól na eksperyment, zmiany, nawet „błąd”. Czasem to, co wygląda jak chaos, to sygnał — komunikat — który warto przyjąć. - Włączenie rodziców, opiekunów i grupy rówieśniczej
Możliwość pokazania dzieła rodzicom, rówieśnikom lub w klasie daje poczucie docenienia i realnego udziału w społeczności. Można zorganizować np. „Wystawę prac” w klasie lub w domu.
„Sztuka jest najbardziej intensywną formą indywidualizmu.”
— Oscar Wilde
👉 Przeczytaj:
4. Przykłady działań – inspiracje
- Kolaż „Moja mapa emocji”: dziecko dostaje wielką kartkę i różne elementy do wycięcia (obrazy, kolory, wyrazy). Prosi się je: „zrób mapę tego, co dziś czułeś/aś”. Następnie omawiacie elementy.
- Modelowanie z plasteliny – „Moje słowo‐obraz”: dziecko wybiera jedno słowo („radość”, „spokój”, „zaskoczenie”) i tworzy je jako rzeźbę/plastelinę/kolaż. Potem opowiada, dlaczego tak, a nie inaczej.
- Muzyka i ruch – „Dźwięk mojego dnia”: wspólnie wybieracie 3–4 instrumenty lub aplikację dźwiękową; dziecko tworzy krótką kompozycję odzwierciedlającą swój dzień, a potem prezentuje ją grupie lub rodzinie.
- Story-board / komiks – „Moja historia inaczej”: dziecko tworzy krótki komiks graficzny albo cyfrowy (np. na tablecie) swojej wersji dnia — może to być realny dzień lub fantastyczny. Potem opowiada swoją historię.
📌 Powiązane
- Kreatywność w edukacji uczniów ze spektrum autyzmu – jak wspierać myślenie dywergencyjne w klasie?
- „W krainie złotych liści i jesiennych darów” – Zmysłowe zajęcia rewalidacyjne ASD
- Śmierć twórczości dziecka
- Jak się dogadać? Komunikacja w relacjach młodzieży ze spektrum autyzmu
- Zajęcia artystyczne dla uczniów z Zespołem Aspergera: Pomysły na twórcze lekcje
- Rozwijanie kreatywności u uczniów ze spektrum autyzmu. Praktyczne pomysły i ćwiczenia
5. Wnioski i refleksje
Twórczość to niezwykłe narzędzie komunikacji — nie jako dodatek, lecz jako pełnoprawna forma wyrazu. Jak podkreśla przegląd systematyczny: „projekty … generują nowe formy rozumienia i działania” ResearchGate+1.
Dla osób w spektrum autyzmu – dla których komunikacja werbalna może być wyzwaniem – twórczość oferuje alternatywną drogę: drogę wyobraźni, działania, symbolu, wspólnego doświadczenia.
W praktyce: umożliwienie wyboru, wsparcie w pokazaniu, dialog i uznanie — to fundamenty. Uczniów w spektrum warto traktować nie tylko jako odbiorców komunikatu, lecz jako twórców komunikujących się na swój, wyjątkowy sposób.
„…participation in creative activity was related to communication competence for adults with autism spectrum disorder.”„…uczestnictwo w aktywności twórczej było powiązane z większą kompetencją komunikacyjną u dorosłych ze spektrum autyzmu.” aane.org
W obliczu tych badań i praktyk, zachęcam – do otwarcia przestrzeni twórczej. Niech być może staje się ona miejscem, w którym dziecko w spektrum zyska głos — głos niekoniecznie słowny, ale komunikatywny, autentyczny, a często pełen piękna i mocy.
Zapraszam Cię do wdrożenia, eksperymentowania i obserwacji, jakie efekty może przynieść połączenie twórczości i komunikacji w edukacji dzieci z ASD.
„To, co najważniejsze, często nie mieści się w słowach.”
— Jean Vanier
🔓 Subskrybuj
📌 Subskrypcja 6 zł – dostęp do wybranych materiałów, artykułów i inspiracji dla nauczycieli, terapeutów i rodziców.
🌟 Subskrypcja PREMIUM 10 zł – rozbudowane arkusze i scenariusze zajęć.
📚 Zajrzyj do eBooków, Pakietów lekcyjnych, scenariuszy zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych, Arkuszy i innych narzędzi (w zakładkach w górnej części strony) na autyzmwszkole.com
👉 Przeczytaj:
autyzmwszkole.com 